Oμιλία για την Ευρώπη σε εκδήλωση του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ευχαριστώ Κύριε Πρύτανη για την πρόσκληση να μιλήσω στην παρουσίαση του συλλογικού τόμου «Ευρωπαϊκή Ένωση:  Δημιουργία, Εξέλιξη, Προοπτικές». Πρόκειται για ένα εξαιρετικά επίκαιρο βιβλίο. Αποτελεί μία  εισαγωγή σε θεμελιώδεις πτυχές των ευρωπαϊκών θεσμών και της ευρωπαϊκής πολιτικής, η πλέον επικαιροποιημένη στην ελληνική γλώσσα. Η συγκεκριμένη δομή το καθιστά εξαιρετικό διδακτικό εγχειρίδιο, αλλά και ένα χρήσιμο ευρωπαϊκό οδηγό για τον πολίτη. Τα κείμενα του τόμου συνιστούν συνοπτικές εισαγωγές πολλών πλευρών της ευρωπαϊκής πολιτικής και σε πολλές περιπτώσεις προσφέρουν πρωτότυπες σκέψεις.  Εκ των πραγμάτων, σε μια εποχή που υπάρχει ελλειμματική ενημέρωση των πολιτών για το τί είναι και πώς λειτουργεί η Ε.Ε. το βιβλίο αυτό καλύπτει ένα υπαρκτό κενό. Αποκτά μάλιστα ιδιαίτερη χρησιμότητα εν όψει της συζήτησης που  έχει ήδη ανοίξει για το μέλλον της Ευρώπης μετά το Brexit αλλά και τη δημοσιοποίηση της Λευκής Βίβλου από μέρους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Τώρα βέβαια το ερώτημα δεν είναι μόνο τί είναι η Ευρώπη και πώς λειτουργεί αλλά το ακόμα πιο κρίσιμο «πού πηγαίνει η Ευρώπη», όπως αναρωτήθηκε πρόσφατα και ο Πρόεδρος  κ. Γιούνκερ.

Η ευρωπαϊκή ενοποίηση κέρδισε για μεγάλο χρονικό διάστημα ευρεία πολιτική στήριξη και ισχυρή κοινωνική νομιμοποίηση ως ένα σχέδιο χωρίς επιστροφή, ως μια εγγύηση ασφάλειας και ειρήνης, ως ένα κοινωνικό μοντέλο διακριτό για την προοδευτικότητά του, ως μια υπόσχεση για γενικότερη ευημερία για όλους μέσα από στρατηγικές σύγκλισης και συνοχής.

Σήμερα η κατάσταση αυτή έχει από πολλές απόψεις ανατραπεί. Το Brexit  έδειξε ότι η ενοποίηση δεν είναι μια διαδικασία χωρίς επιστροφή. Η σύγκλιση έχει αλλάξει κατεύθυνση και πρόσημο, έγινε σύγκλιση προς τα κάτω, και το κοινωνικό κράτος συρρικνώνεται σχεδόν παντού. Στη συνείδηση πολλών πολιτών η ιδέα της ευρωπαϊκής ενοποίησης έχει ταυτιστεί με αέναη λιτότητα, με μεταρρυθμίσεις που διευρύνουν τις ανισότητες, με αδυναμία συλλογικής και αλληλέγγυας απάντησης σε νέες προκλήσεις – όπως το προσφυγικό.

Η Ε.Ε. δεν αντιμετωπίζει μόνο κρίση προσανατολισμού αλλά και νομιμοποίησης γι’ αυτούς τους λόγους και από την κρίση αυτή επωφελούνται οι δυνάμεις της ακροδεξιάς, της εθνικής αναδίπλωσης και περιχαράκωσης. Χωρίς την ήττα των δυνάμεων αυτών, αλλά και χωρίς ανατροπή των αιτιών που τις εξέθρεψαν, οι κίνδυνοι που απειλούν τη συνοχή ακόμη και την ύπαρξη της ΕΕ δεν είναι βέβαιο ότι  θα υποχωρήσουν.

Το ερώτημα λοιπόν είναι ποιές δυνάμεις και με ποιό σχέδιο μπορούν να βγάλουν την Ευρώπη από την πολλαπλή κρίση; Με άλλα λόγια η Ευρώπη αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα πρωτίστως πολιτικό και έχει ανάγκη από ένα πολιτικό σχέδιο εξόδου από την κρίση μέσα από το μετασχηματισμό της σε μια δημοκρατική και κοινωνική καταρχήν ένωση. Το ζητούμενο είναι η αναβάπτιση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος στις κοινωνικές ανάγκες, η ανάκτηση της εμπιστοσύνης των πολιτών και των κοινωνιών σε αυτό.

Από την άποψη αυτή η δημοσιοποίηση της Λευκής Βίβλου, αν και αργοπορημένη, αποτελεί μια θετική πρωτοβουλία. Διότι θέτει τέρμα στον εφησυχασμό. Είναι ήδη προφανές ότι από τα πέντε σενάρια που προτείνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η δημόσια συζήτηση επικεντρώνεται σε εκείνο που παραπέμπει σε μια Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων. Στο πνεύμα αυτό μίλησαν και οι ηγέτες των τεσσάρων χωρών που συγκεντρώθηκαν προσφάτως στις Βερσαλλίες.

Δεν είναι η πρώτη φορά που διατυπώνονται συναφείς προτάσεις. Ήδη από τη δεκαετία του ’70 ο Βίλλυ Μπραντ  μίλησε για τη «λειτουργική ενοποίηση»,  ο Λέο Τίντεμανς για μια ενοποίηση «πολλών ταχυτήτων», ο Ραλφ Ντάρεντορφ για μια «Ευρώπη αλά καρτ», αρκετά αργότερα ο Εντουάρ Μπαλαντύρ για μια Ευρώπη των «ομόκεντρων κύκλων» και ο κ. Σόιμπλε, πρόσφατα, για ένα «σκληρό πυρήνα» για όποιους «θέλουν και μπορούν».

Πίσω από τις διαφορετικές ταχύτητες ή τους διαφορετικούς βαθμούς απροθυμίας, όμως, κρύβονται βαθύτερα προβλήματα, συμφέροντα και αντιτιθέμενες πολιτικές. Όλα αυτά τα σχήματα παρακάμπτουν την πολιτική. Διότι η ταχύτητα είναι σημαντική. Όμως ακόμη πιο σημαντική από την ταχύτητα είναι η κατεύθυνση προς την οποία κινούμαστε. Διαφορετικές ταχύτητες, λοιπόν, για την υλοποίηση ποιών στόχων, με ποιά πολιτική;

Αυτό που χρειάζεται η Ευρώπη δεν είναι ένα ακόμη σχέδιο που παρακάμπτει τα προβλήματα και θα κρύβει ή θα συγκαλύπτει τις πολιτικές που τα δημιουργούν. Αυτό που ενδιαφέρει τους πολίτες είναι αν θα αλλάξουν οι πολιτικές που δημιουργούν ανεργία, που διευρύνουν τις ανισότητες, αν η σύγκλιση θα είναι προς τα κάτω ή προς τα πάνω, ένα μέσο βελτίωσης δηλαδή ή επιδείνωσης της ζωής.

Πρέπει επομένως από τις «ταχύτητες» να περάσουμε στους συγκεκριμένους στόχους που επιδιώκουμε και στις πολιτικές με τις οποίες θέλουμε να τους  πετύχουμε.

Επιτρέψτε μου να αναφερθώ σε ορισμένα κρίσιμα στοιχεία ενός τέτοιου σχεδίου.

1. Ένα σχέδιο για την έξοδο της Ε.Ε. από την κρίση δεν πρέπει να παραβλέπει τις ιδρυτικές αρχές που αναγνωρίζουν την ισοτιμία και τα ίδια δικαιώματα των Κρατών-Μελών αλλά πρέπει να είναι συμβατό με τις εν λόγω αρχές. Η όποια στενότερη συνεργασία πρέπει να είναι ανοιχτή σε όλα τα Κράτη-Μέλη που το επιθυμούν χωρίς εξαιρέσεις ή αποκλεισμούς. Πρέπει επομένως να αποκλεισθεί κάθε άμεση ή έμμεση ρύθμιση που οδηγεί σε κλειστές ηγετικές ομάδες που δημιουργούν ανισοτιμία μεταξύ των μελών.
2. Πρέπει να αποτραπεί η μονιμοποίηση των υφιστάμενων διαφορών. Διότι η μονιμοποίηση των υφιστάμενων διαφορών ως προς τα επίπεδα της ανάπτυξης εμπεριέχει τον κίνδυνο περιθωριοποίησης και αναγκαστικού αποκλεισμού από τις διαδικασίες της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Οι όποιες διαφοροποιημένες μορφές συνεργασίας χρειαστεί να υπάρξουν, επομένως, πρέπει να αποτελούν εξαίρεση και όχι τον κανόνα ύπαρξης και λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
3. Ένα σχέδιο εξόδου από την κρίση πρέπει να προβλέπει πολιτικές διαμοιρασμού του ρίσκου και μηχανισμούς ευρωπαϊκής εμβέλειας αντιμετώπισης του προβλήματος της υπερχρέωσης, της χρηματοδότησης των επενδύσεων σε υποδομές και εγγύησης των καταθέσεων. Η ίδια η αρχιτεκτονική και η λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ως έχει σήμερα, διευρύνει τις ϋπάρχουσες  ανισότητες. Παράδειγμα, στη διάρκεια της κρίσης το χάσμα ανάμεσα στις χώρες του Νότου σε σχέση με τις χώρες του Βορρά διευρύνθηκε σε βαθμό που απειλεί τη βιωσιμότητα του ευρώ ή τη δική τους θέση μέσα σε αυτό, αν δεν αντιστραφούν οι τάσεις απόκλισης.
4. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι ο κεντρικός άξονας για το μετασχηματισμό της Ευρώπης πρέπει να είναι η ασφάλεια και η κοινή άμυνα. Πέρα από το περιεχόμενο, τους στόχους και τη διεθνο-πολιτική διάσταση μιας τέτοιας στρατηγικής, που πρέπει να συζητηθούν, δεν μπορεί να υπάρξει μια Ένωση Ασφάλειας χωρίς μια Κοινωνική Ευρώπη. Mια Ένωση Ασφάλειας χωρίς Κοινωνική Ευρώπη δεν θα είναι παρά ένα ευρωπαϊκό ΝΑΤΟ. Όμως δεν είναι η απουσία του τελευταίου που οδήγησε στην κρίση και την απο-νομιμοποίηση της ΕΕ. Κοινή πολιτική ασφάλειας μπορεί να υπάρξει στη βάση μιας κοινής πολιτικής για την κοινωνική Ευρώπη. Στην κατεύθυνση αυτή πρέπει να αποκλειστεί εξαρχής κάθε συζήτηση για τη μεταφορά πόρων από την Κοινή Αγροτική Πολιτική και τα διαρθρωτικά ταμεία για τη χρηματοδότηση αμυντικών αναγκών της Ε.Ε.. Αντίθετα πρέπει να αναδείξουμε το οξύ πρόβλημα του ευρωπαϊκού προϋπολογισμού και των ίδιων πόρων και τούτο γιατί η υπέρβαση της κρίσης της Ε.Ε. δεν μπορεί να γίνει χωρίς ουσιώδη διεύρυνσή τους.
5. Ένα σχέδιο εξόδου από την κρίση θα μπορέσει να απαντήσει στην κρίση νομιμοποίησης της σημερινής Ε.Ε. και να ανακόψει την άνοδο της ακροδεξιάς μόνο αν αφενός, διαθέτει όραμα και δίνει μια αξιόπιστη προοπτική στο εγχείρημα της ευρωπαϊκής ενοποίησης αφετέρου στηρίζεται σε μια προοδευτική κοινωνική ατζέντα που θα δίνει συγκεκριμένες απαντήσεις στα συγκεκριμένα προβλήματα των ευρωπαίων πολιτών. Και πριν από όλα εκείνα που αφορούν την ανεργία, την κατοχύρωση της αξιοπρεπούς εργασίας, τη στήριξη του κοινωνικού κράτους, τη διεύρυνση και την προσβασιμότητα στα κοινά αγαθά και βεβαίως την ασφάλεια των πολιτών.
6. Η θέση της Ελλάδας στο διάλογο και στο σχέδιο για το μέλλον της Ευρώπης, κατά τη γνώμη μου, μπορεί και πρέπει να είναι ουσιαστική. Δε συμμερίζομαι απόψεις οι οποίες λένε ότι λόγω της υπερχρέωσης της χώρας, λόγω της εξάρτησης από τον δανεισμό των Θεσμών, η Ελλάδα δεν έχει και δεν μπορεί να έχει φωνή. Αντιθέτως, η Ελλάδα παρά τις καταστροφές που έχει υποστεί από την κρίση και από λανθασμένες πολιτικές διαθέτει συγκριτικά πλεονεκτήματα και γεωστρατηγικό ρόλο που κανείς δεν μπορεί να αγνοήσει. Λέμε λοιπόν ναι στο άνοιγμα του διαλόγου για το μέλλον της Ευρώπης  και συμμετέχουμε σε αυτόν ενεργά με θέσεις και απόψεις που υπηρετούν συμφέροντα της χώρας σε συνάρτηση με τα συμφέροντα της Ευρώπης. Είμαστε υπέρ μιας Ευρώπης της δημοκρατίας, της αλληλεγγύης, της κοινωνικής δικαιοσύνης. Υπέρ της δυνατότητας ενισχυμένων συνεργασιών, χωρίς αποκλεισμούς σε μια Ευρώπη με ισχυρούς μηχανισμούς οικονομικής σύγκλισης και κοινωνικής και περιφερειακής συνοχής.

7. Η θέση της χώρας μας στο ευρώ είναι δεδομένη. Όμως δεν αρκεί να λέμε μόνο ότι θέλουμε να είμαστε στο ευρώ. Το ερώτημα στο οποίο οφείλουμε να απαντήσουμε είναι ποιά Ελλάδα σε ποιά Ευρώπη μπορεί να ανταποκριθεί σε αυτήν την κρίσιμη ιστορική συγκυρία στις ανάγκες της χώρας, της νεολαίας μας και του λαού.

Στην κατεύθυνση αυτή χρειάζεται να σκεφθούμε και να συζητήσουμε σοβαρά ως κοινωνία και ως πολιτικές δυνάμεις τη νέα εθνική αναπτυξιακή στρατηγική. Αναπτυξιακή στρατηγική ταχείας μείωσης της ανεργίας, διαφορετικά υπάρχει κίνδυνος η οικονομική κρίση να μετατραπεί σε δημογραφική. Επίσης χρειάζεται η εν λόγω στρατηγική να επιδιώκει το ταχύ κλείσιμο  του νέου χάσματος που έχει δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια εντός της Ευρωζώνης.

Και αναφέρομαι σε νέα αναπτυξιακή στρατηγική διότι η αναγκαία σύγκλιση πρέπει να στηριχθεί όχι σε εύκολες ή πρόσκαιρες λύσεις, όπως συνέβη στο παρελθόν, αλλά στη δημιουργία πιο ουσιαστικών και διαρκέστερων προϋποθέσεων για βιώσιμη και δίκαιη ανάπτυξη.