Ομιλία στην παρουσίαση του βιβλίου του Κώστα Δουζίνα «Από την έδρα στα έδρανα, έργα και ημέρες μιας αριστερής κυβέρνησης».

Για τον συγγραφέα και το βιβλίο

[Αναφορά στον ακαδημαϊκό, το διανοούμενο, τον «κατά τύχη πολιτικό» και βουλευτή,  Κώστα Δουζίνα]

Το βιβλίο του Κώστα Δουζίνα «Από την έδρα στα έδρανα, έργα και ημέρες μιας αριστερής κυβέρνησης», είναι πολυεπίπεδο. Σ’ ένα πρώτο επίπεδο διαβάζουμε τη σκοπιά ενός φιλοσόφου που «τυχαία» γίνεται πολιτικός. Πρόκειται για μια σκοπιά διακριτή και αντισυμβατική, που παρατηρεί και απορεί για πράγματα με τα οποία έχουμε εθιστεί ή θεωρούμε αυτονόητα, προσφέροντας έτσι μια ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη  άσκηση εναλλακτικής θεώρησης κοινών πραγμάτων και καθημερινών εικόνων.

Σ’ ένα δεύτερο επίπεδο διαβάζουμε τη σκοπιά του φιλοσόφου που συζητά σ’ ένα απαιτητικό θεωρητικό επίπεδο ποικίλα θέματα, αλλά και σε συνάφεια με τις πολιτικές και τις γενικότερες εξελίξεις, συνθέτοντας ή αντιπαραθέτοντας διαφορετικά ρεύματα και απόψεις.

Σ’ ένα τρίτο επίπεδο διαβάζουμε τη σκοπιά του θεωρητικού που συμμετέχει ο ίδιος, ενεργά, σ’ ένα πολιτικό πείραμα, την άνοδο και τη διακυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ. Έτσι, ο θεωρητικός γίνεται ο ίδιος δρών συντελεστής, δάσκαλος και μαθητής ταυτόχρονα. Θα διατυπώσω κάποιες σκέψεις, λοιπόν, σε σχέση με αυτό ακριβώς το τρίτο επίπεδο ανάγνωσης, μιας και τα σχετικά θέματα μου είναι άλλωστε πιο οικεία.

Η διεθνής διάσταση 

Ο Κώστας Δουζίνας επισημαίνει εύστοχα το ζήτημα των διαφορετικών πολιτικών χρονικοτήτων. Στη γραμμική αντίληψη του χρόνου  αντιπαραθέτει τη λογική των επάλληλων χρόνων. Ζούμε ταυτόχρονα σε χρονικούς κύκλους που αλληλεπικαλύπτονται. Και συμμετέχουμε σε δράσεις και σε διαδικασίες που συντελούνται μέσα σε αυτές τις επάλληλες χρονικότητες και οι οποίες αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους.

Έτσι, ο πολιτικός κύκλος της ανόδου του ΣΥΡΙΖΑ από το 2012, εντάσσεται σ’ έναν ευρύτερο που  αρχίζει πολύ νωρίτερα, στα τέλη της δεκαετίας του ‘90 και χαρακτηρίζεται από αντιστάσεις κατά της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, αλλά και την προσπάθεια της Αριστεράς να  επικαιροποιήσει και να αναζωογονήσει το αριστερό όραμά της για τον 21ο αιώνα.

Μετά τις αποτυχίες και τις ήττες, γράφει ο Κώστας Δουζίνας (σ. 119), η Αριστερά έγινε παθητική και εσωστρεφής. Εγκατέλειψε τη γενική θεωρία και τις μεγάλες αφηγήσεις. Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 ωστόσο, συντελείται μια μεταστροφή. Η άνοδος των κινημάτων κατά της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης συνοδεύεται από μια παράλληλη επιστροφή του ενδιαφέροντος για τη θεωρία, τη μεγάλη αφήγηση, τους ορίζοντες του μέλλοντος. Τέλος στο πολιτικό επίπεδο συνειδητοποιείται η ανάγκη υπερβάσεων και σύγκλισης διαφορετικών αριστερών οργανώσεων και ρευμάτων ιδεών που αντιπροσώπευαν υπολείμματα παλιών ιδεολογικών συγκρούσεων και διασπάσεων. Στη βάση αυτής της νέας δυναμικής αναδεικνύονται αριστερές προοδευτικές κυβερνήσεις σε σειρά από χώρες της Λατινικής Αμερικής, ενώ ισχυρά κοινωνικά κινήματα  αντίστασης ενάντια  στις πολιτικές της λιτότητας αναπτύσσονται σ’ ευρωπαϊκές χώρες και αλλού.

Το «φαινόμενο ΣΥΡΙΖΑ», όπως ονομάστηκε διεθνώς η απότομη άνοδος,  δεν αποτελεί συνεπώς ένα μεμονωμένο γεγονός, αλλά είναι μέρος αυτής της δυναμικής που χαρακτηρίζει το μεγάλο πολιτικό κύκλο.

Στο πλαίσιο αυτό πρέπει να κατανοήσουμε την άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ, τις εκλογικές νίκες, τη διακυβέρνηση, αλλά και την πρόσφατη εκλογική ήττα, μ’ ένα ποσοστό όμως που επιτρέπει στον ΣΥΡΙΖΑ να ανασυγκροτηθεί, να ηγηθεί μιας ευρύτερης προοδευτικής παράταξης, να εδραιωθεί ως ο αριστερός προοδευτικός πόλος της πολιτικής μας ζωής, να πρωτοστατήσει στην οργάνωση αριστερών προοδευτικών συμμαχιών στην Ευρώπη.

Το δικό μας εγχείρημα και η δίκη μας εμπειρία έχουν λοιπόν εξαρχής διεθνή διάσταση και σημασία. Επικαθορίζεται από τους ευρύτερους συσχετισμούς και τις εξελίξεις στον ευρύτερο πολιτικό κύκλο, αλλά με τη σειρά του συμβάλλει στη διαμόρφωση της νέας αριστερής στρατηγικής.

Το βιβλίο του Δουζίνα αποτελεί μια σημαντική συμβολή στην κατανόηση του κυβερνητικού εγχειρήματος του ΣΥΡΙΖΑ στο πλαίσιο ακριβώς της συζήτησης για την Αριστερά του 21ου αιώνα.

Διαβάζοντας το βιβλίο του Δουζίνα μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε καλύτερα τις αναγκαίες  προϋποθέσεις για ένα αριστερό κυβερνητικό εγχείρημα, καθώς και τις βαθύτερες αιτίες των δυσκολιών που συναντήσαμε και των συμβιβασμών που υποχρεωθήκαμε να κάνουμε.

Ο Κώστας Δουζίνας αναδεικνύει τη σημασία της θεωρίας, τον καταλυτικό ρόλο του κόμματος, και του προγράμματος, την ανάγκη διαμόρφωσης μια αριστερής κυβερνησιμότητας.

Μέσα από την ελληνική εμπειρία, λοιπόν, ο Κώστας Δουζίνας αναδεικνύει την αναγκαιότητα της κυβερνώσας Αριστεράς  ως οργανικό στοιχείο της αριστερής στρατηγικής στην εποχή μας.

Μέσα από τις ιδιαιτερότητες της ελληνικής περίπτωσης και  χωρίς να επιδιώκει να δημιουργήσει μια κλειστή φόρμουλα, αναζητά τα κοινά χαρακτηριστικά της κυβερνώσας Αριστεράς στην εποχή μας.

Κυβερνώσα Αριστερά και αριστερή κυβερνησιμότητα

Αν όμως η κυβερνησιμότητα είναι μια οργανική ανάγκη της Αριστεράς του 21ου αιώνα, τι συνιστά έναν αριστερό τρόπο διακυβέρνησης, ποιες οι  δυνατότητες και ποιοι οι περιορισμοί του;

Για τον Δουζίνα η αριστερή κυβερνησιμότητα υπάρχει, όμως δεν μπορεί να υπάρξει με τη μορφή εγχειριδίου ούτε μπορεί να διαμορφωθεί ερήμην της κοινωνίας. Πρώτον διότι και οι δυο ιστορικές μορφές της Αριστεράς του 20ου αιώνα, ο υπαρκτός σοσιαλισμός και η σοσιαλδημοκρατία απέτυχαν,  άρα δεν μπορούμε να τις έχουμε ως υπόδειγμα ή οδηγό.

Δεύτερον διότι η αριστερή κυβερνησιμότητα διαμορφώνεται  μέσα στη δράση, αντανακλά γενικά όσο και εθνικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά, παίρνει μορφές ανάλογες με τις ανάγκες που δημιουργεί το περιβάλλον και η ένταση των κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων.

Η αριστερή κυβερνησιμότητα είναι εξ ορισμού μια προκλητική διαδικασία, καθώς απαιτεί την επίλυση των αντιφάσεων και όχι  τη συγκάλυψη ή την παράκαμψη τους.

Για παράδειγμα, η αριστερά κυβερνώντας, δρα μέσα στο κράτος. Ως κυβέρνηση αναλαμβάνει την ευθύνη  της αποτελεσματικής όσο  και δίκαιης διαχείρισης του κράτους.  Άρα η κυβερνώσα αριστερά πρέπει να διαθέτει ικανότητες διαχείρισης του υπάρχοντος. Ταυτόχρονα όμως, ως Αριστερά, είναι    ενάντια στις πολιτικές που ενσωματώνονται στη λειτουργία του κράτους και αντιστρατεύονται το πρόγραμμά της. Άρα μόνιμος και σταθερός στόχος της πρέπει να είναι ο μετασχηματισμός του κράτους και της κοινωνίας. Συνεπώς, η ικανότητα διαχείρισης και η ικανότητα μετασχηματισμού  αποτελούν δυο αξεχώριστες όψεις της αριστερής κυβερνησιμότητας. Δεν μπορεί η μια να εκτοπίσει την άλλη.

Η αριστερή κυβερνησιμότητα λοιπόν υπόκειται σε περιορισμούς. Η πρώτη ομάδα περιορισμών απορρέει  από το γεγονός ότι η Αριστερά ως κυβέρνηση είναι  υπεύθυνη έναντι της κοινωνίας ως σύνολο και όχι μόνο όσων τη ψήφισαν. Στη βάση αυτή διαμορφώνεται μια ηθική του καθήκοντος και της ευθύνης. Η δεύτερη ομάδα περιορισμών απορρέει από τις αξίες, τις πεποιθήσεις και τις έναντι του λαού δεσμεύσεις της Αριστεράς.

Η σημασία της θεωρίας και της έρευνας

Ο Κώστας Δουζίνας αποδίδει και σωστά την πρέπουσα σημασία στη θεωρία. Εκτιμά μάλιστα ότι «η άγνοια της θεωρίας ή οι επιφυλάξεις απέναντι της δεν επέτρεψαν στον ΣΥΡΙΖΑ ν’ ανταποκριθείς πλήρως στις ανάγκες της κυβέρνησης». Και τούτο γιατί δράση χωρίς σκέψη οδηγεί στο βολονταρισμό, στην πεποίθηση ότι μπορείς ν’ αλλάξεις το κόσμο με μοναδικό όπλο τη δύναμη της θέλησης (σ. 120)

Με τον όρο θεωρία πρέπει βεβαίως να εννοήσουμε εδώ όχι τη διδαχή αλλά την οργάνωση και αξιοποίηση της συσσωρευμένης γνώσης, τη μελέτη, αξιολόγηση και γενίκευση των εμπειριών, την έρευνα νέων πεδίων και μεθόδων δράσης. Και βέβαια λαμβάνοντας υπόψη την περιπετειώδη σχέση Αριστεράς και θεωρίας ιστορικά, νομίζω ότι πρέπει  να μιλήσουμε για την  ανάγκη διαμόρφωσης μιας συνολικά νέας γόνιμης, ζωντανής και παραγωγικής σχέσης της Αριστερας με τη θεωρία, την έρευνα και τη γνώση.

Και αντί να παραπέμπουμε στερεοτυπικά το καθήκον αυτό σ’ ένα  κόμμα  «συλλογικό διανοούμενο»,  που και αν υπήρξε κάποτε σήμερα δεν υπάρχει, να σκεφτούμε τα υποκείμενα μέσα από τα οποία παράγεται η γνώση, υλοποιείται η έρευνα και αναπτύσσεται η θεωρία στην εποχή μας.

Αν το κάνουμε αυτό, θα διαπιστώσουμε ότι πέρα από τους κρατικούς θεσμούς, τις τελευταίες δεκαετίες παγκοσμίως, αλλά και στη χώρα μας, αναπτύσσεται ένα ευρύτατο πλέγμα ιδιωτικών ιδεολογικών μηχανισμών που  συγκροτούν ένα στρατηγικό πεδίο με την Αριστερά απούσα ή με πολύ αδύνατη και ασυντόνιστη παρουσία.

Και δεν αναφέρομαι μόνο στην κατάσταση των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και τον αποπνικτικό μονοπωλιακό έλεγχο τους, αλλά και στα ποικίλα think tanks και άλλα ιδρύματα με άμεσες η έμμεσες ιδεολογικές λειτουργίες και επιρροές. Το ότι η αντίπαλη πλευρά διαθέτει χρήμα και άλλες υλικές δυνατότητες εξηγεί τη δίκη της  δράση, αλλά δεν δικαιολογεί τις δικές μας αδράνειες. Και αναφέρομαι εδώ όχι μόνο στον ΣΥΡΙΖΑ αλλά γενικότερα. Διότι το πεδίο αυτό δημιουργεί ανάγκες αλλά και δυνατότητες κοινής δράσης για όλες τις αριστερές και τις προοδευτικές δυνάμεις.

Θα μπορούσαμε πχ να σκεφτούμε εδώ μία συνολική πολιτική στήριξης και ανάπτυξης των ανθρωπιστικών και κοινωνικών ερευνών μέσα από δημόσιους θεσμούς, αλλά και μια πολιτική ενθάρρυνσης και στήριξης συλλογικών εγχειρημάτων και πρωτοβουλιών καθώς  και μορφών μεταξύ τους συνεργασίας.

Ο καταλυτικός ρόλος του κόμματος και του προγράμματος

Ολοκληρώνω, λοιπόν, με τοn καταλυτικό ρόλο του αριστερού πολιτικού υποκείμενου και του αριστερού κόμματος, ειδικότερα,  στην εποχή μας.

Κάνω διάκριση ανάμεσα στο κόμμα και το πολιτικό υποκείμενο διότι δεν είναι αυτονόητο ποια από τα καθήκοντα μπορούν και πρέπει να οργανωθούν ως λειτουργίες κομματικές, που υλοποιούνται  εντός του κόμματος, και ποια μπορούν να οργανωθούν εκτός του κόμματος με ποικίλους βαθμούς αυτονομίας, σχηματίζοντας μαζί με το κόμμα έναn αστερισμό ή μια παράταξη.

Ο Κώστας Δουζίνας δίνει έμφαση στη σχέση κυβέρνησης-κόμματος, αποδίδοντας στο τελευταίο το ρόλο του εγγυητή της ιδεολογικής ταυτότητας. Θα έλεγα ότι ο ρόλος του κόμματος είναι ακόμα πιο κεντρικός, καθώς αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεση για να εξελιχθεί το εγχείρημα της αριστερής κυβέρνησης, να αναστοχαστεί τα λάθη, να προετοιμαστεί για τις μελλοντικές εξελίξεις, να λειτουργήσει ως η κατεξοχήν υλικότητα του κυβερνητικού εγχειρήματος.

Στο κεφάλαιο «Μαθαίνοντας από την ιδεολογία», ο Δουζίνας προβαίνει σε μια ενδιαφέρουσα ανάλυση των διλημμάτων της Αριστεράς γύρω από δύο δίπολα: υπέρ του έθνους/εκπροσώπηση της τάξης και ταξικές πολιτικές/πολιτικές ταυτότητας. Χωρίς αυτές οι κατηγορίες να είναι αλληλοαποκλειόμενες, σίγουρα οριοθετούν ένα αριστερό ιδεολογικό πλαίσιο και θέτουν ζητήματα έμφασης από την πλευρά του πολιτικού υποκειμένου.

Θα έλεγα ότι σε όλες τις περιπτώσεις η κυβερνητική εμπειρία διδάσκει το εξής: η αριστερή αξιακή πλαισίωση μιας θέσης δεν επαρκεί∙ απαιτείται και η εξέταση της εφαρμοσιμότητάς της. Χωρίς αυτήν, η θέση είναι ευχολόγιο και όχι πολιτική πρόταση.

Όπως ο κολυμβητής δεν γίνεται κολυμβητής αν δεν κολυμπήσει,  όπως  ο εκπαιδευτικός δεν γίνεται δάσκαλος αν δεν διδάξει, έτσι και η  αριστερή κυβερνησιμότητα υπάρχει στο πεδίο των γενικών αρχών αλλά διαμορφώνεται τελικά στο πεδίο της διακυβέρνησης.  Με άλλα λόγια, είναι το πεδίο συνάντησης και αλληλεπίδρασης  θεωρίας και πράξης.

Γι’ αυτόν τον λόγο τα κόμματα καταρτίζουν προγράμματα για να δημιουργούν μίγματα προτεινόμενων πολιτικών που θα έχουν αφενός μια συμπεριληψιμότητα στις απευθύνσεις τους και ταυτόχρονα θα υπηρετούν στόχους κοινωνικού μετασχηματισμού.

Επίλογος

Το βιβλίο αυτό του Κώστα Δουζίνα εκδίδεται σε μια φάση που ο ΣΥΡΙΖΑ επιδιώκει την οργανωτική  διεύρυνσή του και τη λειτουργική και προγραμματική του αναβάθμιση. Το γεγονός αυτό το καθιστά ακόμη  πιο επίκαιρο. Και χρήσιμο όχι μόνο στην αξιολόγηση της ως τώρα εμπειρίας μας, αλλά και  για το σχεδιασμό των επόμενων βημάτων.