Ένα διαχρονικό οικονομικό αλλά και κοινωνικό πρόβλημα είναι ο αποκλεισμός μεγάλων τμημάτων της οικονομίας και της κοινωνίας από τους πόρους του τραπεζικού συστήματος. Εκατοντάδες χιλιάδες είναι αυτοί που αποκλείονται. Μεταξύ αυτών μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις, ελεύθεροι επαγγελματίες, νέοι που είναι στο ξεκίνημα κάποιας επιχειρηματικής δραστηριότητας, επιχειρηματίες με καινοτόμες ιδέες, νοικοκυριά χωρίς επαρκή περιουσιακά στοιχεία. Σήμερα οι τράπεζες βουλιάζουν στη ρευστότητα αλλά το φαινόμενο του τραπεζικού αποκλεισμού διευρύνεται, παίρνει μάλιστα και νέες μορφές καθώς ολόκληρες περιοχές μένουν χωρίς τραπεζικό υποκατάστημα. Ζούμε λοιπόν μια αντίφαση: από τη μια υπάρχουν άφθονοι πόροι και από την άλλη μεγάλες ανάγκες χρηματοδότησης να μην ικανοποιούνται.

Αφθονία πόρων που όμως δεν αξιοποιούνται παραγωγικά

Η πρωτοφανής ρευστότητα των τραπεζών τροφοδοτείται σήμερα από δυο πήγες, τις καταθέσεις και την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Οι καταθέσεις από την αρχή της πανδημίας έχουν αυξηθεί κατά 31 δισ. ευρώ, ενώ από την ΕΚΤ οι τράπεζες έχουν αντλήσει 47 δισ. ευρώ (και μάλιστα με αρνητικό επιτόκιο), σύνολο 78 δισ. ευρώ. Αν προσθέσουμε και τα 12,7 δισ. ευρώ του Ταμείου Ανάκαμψης τότε η συνολική ρευστότητα που είναι στη διάθεση των τραπεζών υπερβαίνει τα 90 δισ. ευρώ.

Όμως, μεγάλο μέρος της ρευστότητας μένει αδιάθετη. Μόνο στην Τράπεζα της Ελλάδος λιμνάζουν περί τα 40 δισ. ευρώ. Δηλαδή το σύνολο σχεδόν της χρηματοδότησης από την ΕΚΤ μένει αχρησιμοποίητο. Σημαντικό μέρος της ρευστότητας οι τράπεζες το έχουν τοποθετήσει σε ομόλογα του ελληνικού δημοσίου. Το χαρτοφυλάκιο των ομολόγων που έχουν στους ισολογισμούς τους ενισχύθηκε από τα 29,7 δισ. ευρώ στο τέλος του 2019 στα 40,8 δισ. ευρώ το πρώτο 9μηνο του 2020. Σήμερα το υπόλοιπο αυτό είναι πολύ μεγαλύτερο. Σε ό, τι αφορά τη χορήγηση δανείων ο κύριος όγκος τους διοχετεύεται σε λίγους, πολύ μεγάλους πελάτες των τραπεζών. Το πρώτο εξάμηνο του 2020, έξι μεγάλοι επιχειρηματικοί όμιλοι είχαν απορροφήσει το 50% των νέων πιστώσεων. Την ίδια περίοδο ο ρυθμός της πιστωτικής επέκτασης ήταν αρνητικός για τις μικρομεσαίες (-0,6%). Η πιστωτική επέκταση προς τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις πέρασε σε θετικό έδαφος μόνο τον Ιούνιο του 2020 εξαιτίας της ενεργοποίησης της Αναπτυξιακής Τράπεζας η οποία είχε δημιουργηθεί τον Απρίλιο του 2019. Είναι προφανές ότι αυτή η κατανομή των πιστώσεων μόνο παραγωγική δεν μπορεί να χαρακτηριστεί.

Ο τραπεζικός αποκλεισμός έχει καταστροφικές συνέπειες

Η κατάσταση αυτή έχει πολλές και αλυσιδωτές συνέπειες. Η ρευστότητα που διαθέτουμε σήμερα είναι σε μεγάλο βαθμό από δανεικά. Και οι καταθέσεις είναι σε μεγάλο βαθμό κρατικές ενισχύσεις που δεν καταναλώθηκαν. Επίσης οι κρατικές ενισχύσεις με δάνεια χρηματοδοτήθηκαν. Εφόσον λοιπόν οι διαθέσιμοι πόροι δεν αξιοποιούνται παραγωγικά, δεν δημιουργούνται και οι όροι αποπληρωμής τους. Επίσης όταν μια κοινωνία δεν είναι σε θέση να αξιοποιήσει παραγωγικά τους πόρους που διαθέτει σημαίνει ότι ζει από τα έτοιμα ή με δανεικά, δηλαδή, ζει παρασιτικά. Τέλος ο τραπεζικός αποκλεισμός δεν είναι ένα ουδέτερο μέγεθος αλλά η αρχή ενός φαύλου κύκλου. Γίνεται η βάση ενός μόνιμου δυισμού. Ένα τμήμα της κοινωνίας μπορεί να κάνει σχέδια και να τα χρηματοδοτεί και ένα άλλο αποκλείεται από την δυνατότητα αυτή. Από αυτό το δεύτερο τμήμα κάποιοι επιβιώνουν με φοροδιαφυγή, εισφοροδιαφυγή και άλλες γκρίζες πρακτικές ενώ πολλοί παγιδεύονται μόνιμα στην ανεργία, στη φτώχεια, στον κοινωνικό αποκλεισμό. Η σημερινή κατάσταση περιέχει λοιπόν το σπόρο μιας νέας μελλοντικής χρεοκοπίας αν δεν αντιμετωπιστεί.

Υπάρχουν λύσεις

Ο στρατηγικός σχεδιασμός για τη χρηματοδότηση της οικονομίας είναι ευθύνη της εκάστοτε κυβέρνησης και των θεσμών του κράτους. Οι τράπεζες δεν είναι παρά ένα από τα μέσα για να γίνει αυτό. Η εμπειρία του κορονοϊού το απέδειξε αυτό. Λύσεις συνεπώς υπάρχουν αν υπάρχει πολιτική βούληση.

Το πρόβλημα θα μπορούσε να λυθεί, τουλάχιστον σε ένα βαθμό, αν η ΕΚΤ συνέδεε τη χορήγηση ρευστότητας με την ανάληψη υποχρεώσεων από μέρους των τραπεζών ως προς τη διάθεση της. Με αλλά λόγια οι τράπεζες θα μπορούσαν να αντλήσουν νέα ρευστότητα από την ΕΚΤ υπό τον όρο ότι θα διέθεταν ένα ποσοστό της στην πραγματική οικονομία και ειδικά στις μικρές επιχειρήσεις. Αυτό θα μπορούσε να γίνει ακόμη και σε εθνικά πλαίσια. Η κυβέρνηση θα μπορούσε με μια προγραμματική συμφωνία να δεσμεύει τις τράπεζες σε ορισμένους χρηματοδοτικούς στόχους. Για να υπάρξει διαφορετική συμπεριφορά του τραπεζικού συστήματος, σε πιο μόνιμη βάση, είναι αναγκαίο ένα νομοθετικό πλαίσιο που να ορίζει με σαφήνεια τις υποχρεώσεις των τραπεζών και τις σχέσεις τους με το κράτος και την κοινωνία. Στο πλαίσιο αυτό πρέπει να εξεταστεί και η δυνατότητα μιας από τις συστημικές τράπεζες να λειτουργεί υπό δημόσιο έλεγχο.

Όμως ο κερδοσκοπικός χαρακτήρας των τραπεζών συνεπάγεται συγκεκριμένες δεσμεύσεις και όρια. Και το ευρωπαϊκό κανονιστικό πλαίσιο θέτει περιορισμούς που ισχύουν και για τις δημόσιες τράπεζες. Επομένως μια πιο ριζική απάντηση στο πρόβλημα του τραπεζικού αποκλεισμού απαιτεί λύσεις πέρα από το παραδοσιακό τραπεζικό σύστημα. Εδώ αναφέρομαι σε εργαλεία και θεσμούς που δεν υπόκεινται στα ίδια κανονιστικά πλαίσια και άρα διαθέτουν από τη φύση τους μεγαλύτερες ευελιξίες. Μπορούν να λειτουργήσουν ως εργαλεία στοχευμένης χρηματοδότησης. Όλες οι ευρωπαϊκές χώρες διαθέτουν εναλλακτικά χρηματοδοτικά εργαλεία και θεσμούς, αλλά η χώρα μας είχε μεγάλη καθυστέρηση στον τομέα αυτό. Τον πυλώνα αυτόν αρχίσαμε να δημιουργούμε μόλις οι μνημονιακές υποχρεώσεις το επέτρεψαν.

Η Αναπτυξιακή Τράπεζα που δημιουργήσαμε έδειξε ήδη τη χρησιμότητα της, αν και πρέπει να αναβαθμιστεί ώστε να έχει πρόσβαση στις αγορές κεφαλαίων. Ο θεσμός των επενδυτικών ταμείων με τη συμμετοχή δημοσίων και ιδιωτικών κεφαλαίων, που επίσης δημιουργήσαμε σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, ξεκίνησε δυναμικά. Ο θεσμός των μικροπιστώσεων που προετοιμάσαμε, αλλά δυστυχώς μένει παγωμένος από την κυβέρνηση, μπορεί να καλύψει χρηματοδοτικά κενά. Οι συνεταιριστικές τράπεζες καθώς και τράπεζες ειδικού σκοπού μπορούν να έχουν θετικό ρόλο.

Όμως μένουν να γίνουν πολλά ακόμη. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο οι τεχνολογικές εξελίξεις και το πλήθος των νέων εφαρμογών (Fintech) αποτελούν ισχυρή δυνατότητα. Είμαι πεπεισμένος ότι η δημιουργία ενός ισχυρού πυλώνα εναλλακτικών θεσμών και χρηματοδοτικών εργαλείων σε συνδυασμό με μια τολμηρή χρήση των νέων τεχνολογιών μπορεί να λειτουργήσει ως καταλύτης για την καταπολέμηση του τραπεζικού αποκλεισμού, την παραγωγική αξιοποίηση της άφθονης διαθέσιμης ρευστότητας και παράλληλα να ασκήσει πίεση στο παραδοσιακό τραπεζικό σύστημα για ανάλογη δράση.

* Άρθρο στην εφημερίδα Real News