Καθώς κλείνει η επέτειος για τα πενήντα χρόνια από τη Μεταπολίτευση και προσεγγίζουμε τα δέκα χρόνια από την ανάληψη της κυβέρνησης από τον ΣΥΡΙΖΑ, παρουσιάζεται μια ευκαιρία να συζητήσουμε για την ιστορική θέση του 2015 στο πλαίσιο της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας. Και αυτό είναι αναγκαίο διότι συχνά το 2015 παρουσιάζεται από τη Δεξιά ως η αρχή «όλων των δεινών». Αλλά και από τα αριστερά η αποτίμηση του έργου της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ συχνά παραβλέπει ή υποτιμά  τις ειδικές συνθήκες της χρεοκοπίας στις οποίες το εν λόγω έργο έλαβε χώρα. Σε αυτό το εισαγωγικό άρθρο θέλω να αναφερθώ, συνοπτικά, στο 2015  ως συμπύκνωση μιας ιστορικής εποχής που σημαδεύτηκε από την κρίση του 2008, τον αποκλεισμό από τις αγορές και τη χρεοκοπία του ελληνικού κράτους το 2010-2012, τη δημοκρατική επιλογή του λαού με την ανάδειξη του ΣΥΡΙΖΑ στην αξιωματική αντιπολίτευση το 2012 και στην κυβέρνηση το 2015, καθώς και στη σημερινή συνθήκη που βρίσκει την Αριστερά ξανά κατακερματισμένη και αντιμέτωπη με την ανάγκη μιας νέας αρχής.

Ο κύκλος της παρατεταμένης υπερχρέωσης

Η κρίση δεν αρχίζει βέβαια το 2015. Ούτε μπορεί η χρεοκοπία να αποδοθεί  αποκλειστικά στο δημοσιονομικό εκτροχιασμό της περιόδου 2007-2009. Καταλυτικό ρόλο έπαιξε το δεύτερο έλλειμμα, εκείνο  του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών το οποίο αντανακλά το παραγωγικό έλλειμμα και τη χρηματοπιστωτική εξάρτηση της χώρας. Οι ρίζες της κρίσης που οδήγησε στη χρεοκοπία, λοιπόν, μπορούν να αναζητηθούν στο  παραγωγικό και θεσμικό μετασχηματισμό που δεν έγινε, μια εκκρεμότητα που στη συγκεκριμένη μορφή της υπάρχει από τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Όταν ο καπιταλισμός μπήκε στη φάση της παγκοσμιοποίησής του, ο ελληνικός καπιταλισμός, με ευθύνη των ηγετικών του ομάδων, δεν βρήκε το δικό του χώρο και δρόμο στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας, ο οποίος να ανταποκρίνεται στις ανάγκες και τις δυνατότητες της κοινωνίας. Παρά τις θετικές αλλαγές και την  πρόοδο  που έχει  συντελεστεί σε διάφορους τομείς, η Ελλάδα ακόμα δεν διαθέτει βιώσιμο παραγωγικό μοντέλο ούτε την ποιότητα  κράτους και θεσμών που θα διασφάλιζαν κανονική και βιώσιμη αναπαραγωγή της ελληνικής κοινωνίας εντός του ευρωπαϊκού πλαισίου. Γι’ αυτό αναπαράγεται ως αδύναμος κρίκος της Ευρώπης, συσσωρεύει ελλείμματα και παθογένειες, μία από τις οποίες είναι και η μόνιμη τάση προς την υπερχρέωση του ελληνικού κράτους.

Από ένα σημείο και μετά, ο δημόσιος δανεισμός δεν προσθέτει αλλά αφαιρεί από τη δυναμική της ανάπτυξης, καθώς δεν χρηματοδοτεί επενδύσεις στην παιδεία και τις υποδομές αλλά αποσκοπεί κυρίως στη συντήρηση του ελλειμματικού και παρασιτικού  παραγωγικού μοντέλου, των σχέσεων εξουσίας και των συμφερόντων που συναρθρώνονται με αυτό.

Το  Δεκέμβρη του 1993, ο τότε πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου, υπό την πίεση της ανάγκης για προσαρμογή στις απαιτήσεις της συνθήκης του Μάαστριχτ, αναγνωρίζει με μεγάλη καθυστέρηση το πρόβλημα και κάνει τη δραματική δήλωση: «Είτε το έθνος θα εξαφανίσει την υπερχρέωση είτε η υπερχρέωση θα αφανίσει το έθνος». Αλλά οι πολιτικές που εφαρμόστηκαν δεν «εξαφάνισαν» την υπερχρέωση. Η ένταξη στο ευρώ, το 2000, παγίωσε το μονόπλευρο προσανατολισμό της οικονομίας στον τουρισμό και σε άλλες δραστηριότητες χαμηλής ειδίκευσης και  φτηνής εργασίας. Τα δημόσια ελλείμματα  και το δημόσιο χρέος  συντηρήθηκαν  σε υψηλά επίπεδα, και με την κρίση του 2008 βγήκαν εκτός ελέγχου. Ο κύκλος της παρατεταμένης υπερχρέωσης κλείνει το 2010 με τον αποκλεισμό της χώρας από τις αγορές, γεγονός που ισοδυναμεί με χρεοκοπία. Τυπικά η χρεοκοπία έγινε το 2012 με το κούρεμα των ομολόγων που ήταν στην κατοχή  του ιδιωτικού τομέα στο πλαίσιο σχετικής συμφωνίας (PSI). Ορισμένοι την αποκαλούν «ελεγχόμενη χρεοκοπία», σε αντιδιαστολή με την «ανεξέλεγκτη», οπόταν κηρύσσεται πτώχευση ή μονομερής στάση πληρωμών.

Όπως και αν ονομαστεί, πάντως, είναι η απόληξη της μακρόχρονης  δομικής κρίσης του ελληνικού παραγωγικού και αναπτυξιακού μοντέλου, η μαύρη τρύπα της Μεταπολίτευσης.

Η λογική της μη διαπραγμάτευσης

Η Δεξιά εστιάζει την πολεμική της για το 2015 στο πρώτο εξάμηνο και μιλά για το  «κόστος της  διαπραγμάτευσης». Ασφαλώς, η περίοδος εκείνη χρήζει ξεχωριστής κριτικής αποτίμησης. Ωστόσο, όπως και αν αποτιμηθεί η συγκεκριμένη περίοδος,  τα δεινά την ελληνικής κοινωνίας δεν οφείλονται στη διαπραγμάτευση αλλά, αντίθετα, στη  λογική της μη διαπραγμάτευσης. Η κυβέρνηση του Κώστα  Καραμανλή, παρά το δημοσιονομικό εκτροχιασμό, που εντείνεται μετά το 2007, δεν αναλαμβάνει καμία πρωτοβουλία ούτε διαπραγματεύεται με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή κάποιο σχέδιο αποτροπής του επερχόμενου αποκλεισμού. Οι διαδοχικές υποβαθμίσεις του αξιόχρεου του ελληνικού κράτους, καθώς και οι πρώτες αμφιβολίες που σπέρνει η γερμανική πολιτική ηγεσία για την παραμονή της Ελλάδας στο ευρώ, δημιουργούν συνθήκες πανικού στις αγορές που μόνο η παρέμβαση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας μπορούσε να ανακόψει. Όμως, η κυβέρνηση του Γ.Α. Παπανδρέου, που έχει στο μεταξύ αναλάβει, δεν φαίνεται να διατυπώνει καν σχετικό αίτημα. Η δημόσια συζήτηση στρέφεται στον τρόπο διαχείρισης του αποκλεισμού, και όχι στον τρόπο αποτροπής του. Ο αποκλεισμός από τις αγορές δανεισμού συνιστά μια συνθήκη βίαιης καταστροφής και απαξίωσης του συσσωρευμένου κεφαλαίου, ανατροπής των συσχετισμών με την παρέμβαση τρίτου παράγοντα (Τρόικα) και βίαιης αναδιανομής των εισοδημάτων σε βάρος  της εργατικής τάξης και των άλλων λαϊκών στρωμάτων. Η χώρα χάνει μεγάλο μέρος της κυριαρχίας της και της διαπραγματευτικής της δύναμης. Σε όλη αυτή την κρίσιμη φάση, η Ελλάδα «σέρνεται» πίσω από τα  γεγονότα, δεν διαθέτει εθνική στρατηγική, ούτε κινείται βάσει κάποιων στόχων. Η Τρόικα και τα Μνημόνια γίνονται αποδεκτά χωρίς αντίσταση ή ουσιαστική διαπραγμάτευση. Η λογική της μη διαπραγμάτευσης και της παθητικής αποδοχής των τετελεσμένων δεν βοήθησε να αποτραπεί η παρέμβαση της  Τρόικας –κάτι που πέτυχε η Ιταλία– ούτε να περιοριστούν, έστω,  οι εξουσίες της, όπως συνέβη στην Πορτογαλία και την Ιρλανδία, χώρες που υλοποίησαν μνημόνια, ούτε βοήθησε να οριοθετηθεί χρονικά η διάρκεια των μνημονίων.

Η Ελλάδα σε αδιέξοδο: Η ανάγκη για τρίτο Μνημόνιο

Το  πρώτο Μνημόνιο, που αποσκοπούσε πρωτίστως στη διάσωση των ευρωπαϊκών τραπεζών, δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Με τη βαθιά ύφεση που προκάλεσε δημιούργησε μια νέα κρίση εντός της κρίσης. Το Μάρτιο του 2012 αντικαταστάθηκε από το δεύτερο Μνημόνιο που ούτε αυτό ολοκληρώθηκε. Το Δεκέμβριο του 2014 όπου έληγε, η Ελλάδα δεν ήταν «με το ένα πόδι έξω από τα Μνημόνια», όπως ισχυριζόταν η κυβέρνηση Σαμαρά, αλλά ήταν σε αδιέξοδο. Η διάψευση των προσδοκιών που είχε καλλιεργήσει η κυβέρνηση Σαμαρά, με το δήθεν success story,  πήγε τα πράγματα πιο πίσω από εκεί που ήταν πριν, καθώς μεγάλωσε τη δυσπιστία των αγορών για τις δυνατότητες της χώρας να βγει από την κρίση. Έτσι, μετά από δύο ατελέσφορα Μνημόνια, το επιτόκιο του δεκαετούς ομολόγου ήταν υψηλότερο (8,42%) σε σχέση με το Μάιο του 2010, όταν μπήκαμε στα Μνημόνια (7,92%). Στο μεταξύ, οι ληξιπρόθεσμες υποχρεώσεις της χώρας για το 2015 υπερέβαιναν τα 22 δις ευρώ, γεγονός που οδηγούσε στην ανάγκη νέου θεσμικού δανεισμού. Ο ισχυρισμός της Δεξιάς και του ΠΑΣΟΚ ότι ήταν «αχρείαστο» το τρίτο Μνημόνιο δεν είναι παρά ένα  «ζωτικό ψεύδος» με το οποίο προσπαθούν να κρύψουν την πραγματικότητα και τις ευθύνες τους.

2015: Η αρχή του τέλους της χρεοκοπίας και ο νέος κύκλος δανεισμού

Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ με τη στήριξη των ΑΝΕΛ γίνεται πραγματικότητα. Το 2015 είναι  έτος τομή, καθώς αποτελεί την αρχή του τέλους της χρεοκοπίας. Αποτελεί, επίσης, το τέλος της κρίσης του ευρώ στο βαθμό που αυτή συνδεόταν με την ελληνική κρίση. Αν και η διαπραγμάτευση εξελίχθηκε εξ αρχής σε  ασύμμετρο πόλεμο και δεν πέτυχε τους  αρχικούς  στόχους  της,  πέτυχε  ωστόσο να μπει τέλος στο καθεστώς της Τρόικας και των Μνημονίων, καθώς και τη ρύθμιση του χρέους με την οποία κατοχυρώθηκε ένας  ασφαλής «διάδρομος»  ως το 2032. Η ολοκλήρωση του τρίτου Μνημονίου, η ρύθμιση του χρέους και το απόθεμα ρευστότητας (μαξιλάρι) εξασφάλισαν τη βιώσιμη επανένταξη της χώρας στις αγορές το 2018, οπότε τυπικά και ουσιαστικά κλείνει η φάση  του αποκλεισμού και της «ελεγχόμενης χρεοκοπίας».

Με την ανάκτηση της πρόσβασης στις αγορές, η χώρα εισέρχεται σε νέο κύκλο δανεισμού. Οι κυβερνήσεις της ΝΔ υπό τον Κυριάκο Μητσοτάκη με την πολιτική τους ενίσχυσαν τις πιο αρνητικές και παρασιτικές όψεις του μοντέλου ανάπτυξης, το οποίο ευθύνεται καθοριστικά για τη χρεοκοπία. Η Ελλάδα παραμένει η πιο υπερχρεωμένη χώρα της Ευρώπης αλλά και η πρώτη σε εξοπλιστικές δαπάνες, που αποτελούν μόνιμη πηγή υπερχρέωσης. Δεδομένου, λοιπόν, ότι βασικοί παράγοντες που οδήγησαν στη χρεοκοπία του 2010 παραμένουν ενεργοί, και μάλιστα προστίθενται και νέοι, κεντρικό επίδικο στη νέα φάση που διανύουμε είναι αν θα αντιμετωπιστούν οι βαθύτερες αίτιες που προκαλούν τις χρεοκοπίες  ή  αν και αυτός ο κύκλος χρέους θα κλείσει κάποια στιγμή με νέα χρεοκοπία. Η σκληρή δοκιμασία συνεπώς που βιώσαμε ως κοινωνία δεν αποτελεί μόνο παρελθόν αλλά και ένα ενδεχόμενο του μέλλοντος, ενδεχόμενο που πρέπει να αποτρέψουμε. Γι’ αυτό και η πείρα από τους αγώνες του λαού και τη διακυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ, αν αξιοποιηθεί σωστά, μπορεί να αποβεί πολύτιμη.

Πολιτική βούληση και πολιτικός σχεδιασμός

Ασφαλώς, δεν έχουν όλες οι στιγμές την ίδια βαρύτητα και δικαιολογημένα μεγάλο μέρος της συζήτησης έχει επικεντρωθεί στη «στιγμή» της τελικής διαπραγμάτευσης, το δημοψήφισμα του 2015, τον επώδυνο συμβιβασμό, το τρίτο Μνημόνιο. Αν και έχουν περάσει δέκα χρόνια, δεν έχουν γίνει πλήρως γνωστά όλα τα γεγονότα και η αλήθεια σε πολλές περιπτώσεις έχει θαφτεί κάτω από ένα στρώμα μύθων, πολλοί από τους οποίους έχουν υιοθετηθεί και από όσους και όσες προσπαθούν να χτίσουν πολιτικές καριέρες πάνω σε  αυθαίρετες υποκειμενικές ερμηνείες του  αποτελέσματος του δημοψηφίσματος.

Όπως και αν χαρακτηριστεί η τελική συμφωνία, μεγαλύτερη αξία έχει η συζήτηση των διαδικασιών και των αιτιών που οδήγησαν σε αυτήν. Ο τελικός συμβιβασμός, κατά τη γνώμη μου, δεν οφείλεται στην έλλειψη πολιτικής βούλησης αλλά σε  ελλείμματα και λάθη στρατηγικής και πολιτικού σχεδιασμού. Η τελική συμφωνία ήταν η έκβαση μιας συγκεκριμένης διαπραγματευτικής τακτικής που εκ των πραγμάτων απέτυχε στους στόχους της ή, ακόμη ευρύτερα, μιας «αντιμνημονιακής στρατηγικής» που είχε δείξει αρκετά νωρίτερα τα όριά της.

Ο «Απολογισμός ΣΥΡΙΖΑ 2012-2019» δίνει ένα πλαίσιο συζήτησης που μπορεί να αξιοποιηθεί και να εμπλουτιστεί περαιτέρω. Αποτιμά την τελική συμφωνία ως «επώδυνο συμβιβασμό» και τούτο γιατί «όχι μόνο το μνημόνιο δεν καταργήθηκε αλλά υπογράφηκε νέο, με πρόσθετους δυσβάσταχτους όρους για τον ελληνικό λαό», αν και θεωρεί πως «η τελική συμφωνία ήταν πράγματι μετρήσιμα ευνοϊκότερη από εκείνη που είχε τεθεί στην ελληνική κυβέρνηση πριν από το δημοψήφισμα» (https://syriza.gr/apologismos-syriza-2012-2019, σ. 22).  Ο «επώδυνος συμβιβασμός», συνεχίζει ο απολογισμός, ήταν αποτέλεσμα «ήττας κατά τη διαπραγμάτευση» (στο ίδιο, σ. 23), αναζητά δε τα αίτια της εν λόγω ήττας σε διάφορα επίπεδα, πριν και κατά το 2015.

Ο συμβιβασμός της τελικής φάσης δεν μπορεί, επίσης, να συζητηθεί ανεξάρτητα από τη συμφωνία της 20ης Φεβρουαρίου. Εφόσον η εν λόγω συμφωνία του Φεβρουαρίου δεν εξασφάλισε  ρευστότητα,  μας έφερε στη θέση που είχε βρεθεί ο Παυσανίας: του είχε παραχωρηθεί   χρόνος αλλά δεν είχε νερό, εξαντλήθηκε και πέθανε από την έλλειψή του. Με την έννοια αυτή, η συμφωνία της 20ης Φεβρουαρίου προδιέγραψε τα όρια και το εύρος των πιθανών λύσεων. Γνωρίζουμε, άλλωστε, ότι στην κρίσιμη συνεδρίαση της κοινοβουλευτικής ομάδας, στις 15 Ιουλίου 2015, όλες οι προτάσεις που διατυπώθηκαν οδηγούσαν σε χειρότερα αποτελέσματα. Ούτε στα χρόνια που μεσολάβησαν από τότε διατυπώθηκαν κάποιες αξιόπιστες εναλλακτικές (βλ. Αριστείδης Μπαλτάς, Εντός Παρενθέσεως, Εκδόσεις Πατάκης, 2019, σ. 157). Το ερώτημα τελικά είναι αν η συζήτηση θα μείνει εγκλωβισμένη  σε μια ατέρμονη δίκη προθέσεων ή θα στραφεί στα πραγματικά προβλήματα της αριστερής στρατηγικής στην εποχή μας.

Το τέλος του κύκλου του ΣΥΡΙΖΑ θέτει το ερώτημα μιας νέας αρχής

Όλος αυτός ο ιστορικός κύκλος, στον οποίο ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν πολιτικά πρωταγωνιστής, αποτελεί μια ενότητα που χρήζει συνολικής μελέτης και ερμηνείας. Ταυτόχρονα, η εμπειρία αυτή, από το «χώρο διαλόγου» ως τη δημιουργία του ΣΥΡΙΖΑ, από τους κοινωνικούς αγώνες και το κίνημα  αλληλεγγύης ως τη διακυβέρνηση, κάθε ξεχωριστή φάση αυτού του ιστορικού κύκλου  αποτελεί  και  ένα «ορυχείο» εμπειριών,  οι περισσότερες από τις οποίες περιμένουν την καταγραφή και την επεξεργασία τους ώστε να γίνουν πηγή γνώσης για το μέλλον.

Σήμερα που στην Αριστερά πνέουν πάλι φυγόκεντροι άνεμοι και κυριαρχεί ο κατακερματισμός, η πείρα της προηγούμενης περιόδου γίνεται επίκαιρη. Και η πείρα αυτή δείχνει ότι μόνο ένας ανοιχτός διάλογος βασισμένος στα πραγματικά γεγονότα μπορεί να υπηρετήσει την τόσο αναγκαία και πάλι ανασυγκρότηση της Αριστεράς και του ευρύτερου προοδευτικού χώρου.

Διάλογος ανοιχτός, χωρίς αποκλεισμούς, αλλά και χωρίς σκόντο και αβαρίες στην αλήθεια. Με σταθερό μέτωπο στη Δεξιά και στις προσπάθειες να ξαναγραφεί η ιστορία, από όπου και αν προέρχονται, οφείλουμε πληρέστερες απαντήσεις στους πολίτες, και αυτές μπορούμε να τις δώσουμε με πειστικότητα μόνο αν υπερασπιστούμε με συνέπεια την αλήθεια των γεγονότων και την αξιοπρέπεια των αγώνων μας. Ο «Απολογισμός ΣΥΡΙΖΑ 2012-2019», που πλέον φαίνεται να είναι ορφανός και χωρίς ιδιοκτήτη, μπορεί, εμπλουτιζόμενος συνεχώς, να αποτελέσει πολύτιμη παρακαταθήκη και κοινό σημείο αναφοράς για όσους και όσες πιστεύουν, όπου και αν βρίσκονται, ανένταχτοι ή ενταγμένοι κομματικά, ότι δεν υπάρχει μέλλον χωρίς παρελθόν ούτε ελπίδα χωρίς μνήμη.

* Άρθρο στις Παρεμβάσεις της εφημερίδας «Η Εποχή»