Το βιβλίο του Αριστείδη Μπαλτά δεν προσφέρεται απλώς για σκέψη, αλλά επιβάλλει τη σκέψη και τον αναστοχασμό. Αν και φαίνεται να είναι σε απόσταση  από τη συγκυρία,  συνδέεται άμεσα με το κυβερνητικό εγχείρημα που σήμερα υπηρετούμε∙ είναι, κατά κάποιο τρόπο και από πολλές απόψεις, το θεωρητικό υπόβαθρο του. Θα προσπαθήσω να καταγράψω ορισμένες σκέψεις που προέκυψαν από την ανάγνωσή του.

Πρώτο σημείο: Ένα στοιχείο που ξεχωρίζει  στα κείμενα του Μπαλτά είναι η επιμονή του σ’ έναν αδογμάτιστο τρόπο σκέψης, στην ανάγκη μιας απροκατάληπτης χρήσης διαφορετικών ιδεών και εργαλείων. Η ευρυγώνια θέαση των θεμάτων, η βαθιά βιβλιογραφική ενημέρωση και ευρυμάθεια και το κυριότερο ο ακηδεμόνευτος στοχασμός, μάς δίνουν το πρότυπο ενός διανοουμένου που αρνείται να προκατασκευάσει θεωρητικά σχήματα ως τελικές λύσεις. Προτιμά να θέτει τα ερωτήματα και να διερευνά τις απαντήσεις. Αυτού του είδους η ακηδεμόνευτη σκέψη είναι ένας πλούτος που η Αριστερά μπορεί και πρέπει να αξιοποιήσει.

Δεύτερο σημείο: Με το παρόν βιβλίο ο Αριστείδης Μπαλτάς παρέχει ένα εξαιρετικό παράδειγμα για τη διαπλοκή  θεωρητικού προβληματισμού και εμπειρικής πολιτικής πρακτικής. Η αριστερή σκέψη, στο βαθμό που λογίζεται ως μία μετασχηματιστική σκέψη που απεργάζεται και αποσκοπεί στην κοινωνική αλλαγή, παράγει θεωρητικές αφαιρέσεις οι οποίες γειώνονται στο «έδαφος» της πράξης και αντίστροφα η πολιτική πρακτική νοηματοδοτείται και ανανοηματοδοτείται μέσα από θεωρητικές σχηματοποιήσεις. Όλα τα κείμενα του τόμου διαπνέονται από μια μέριμνα πολιτικής τους αξιοποίησης· ο γράφων δεν περιορίζεται στο να κατοχυρώσει την επιστημονική αρτιότητα των ιδεών του, αλλά αναρωτιέται και για τις πολιτικές απολήξεις. Υπό αυτήν την έννοια, όλα τα κείμενα, άσχετα από το πότε γράφηκαν, διατηρούν μια θεωρητική ζωντάνια, διαπνέονται από έναν πολιτικό παρεμβατισμό, συνιστούν επίκαιρες συμβολές στον αριστερό προβληματισμό. Ταυτόχρονα λειτουργούν και ως μια ιδιότυπη γενεαλογία ενός αριστερού προτάγματος για τη διεκδίκηση της εξουσίας, όπου φαίνεται ότι για συγκεκριμένες παραδόσεις της Αριστεράς, αυτό το πρόταγμα δεν ήταν εξαρτημένο από τις περίφημες «αντικειμενικές συνθήκες» αλλά μια ρεαλιστική προσδοκία.

Τρίτο σημείο: Σε συνέχεια της προηγούμενης παρατήρησης, ο Αριστείδης Μπαλτάς έχει πλήρη επίγνωση ότι οι αξίες της Αριστεράς πρέπει να μετασχηματίζονται σε εφαρμόσιμες πολιτικές. Και ότι αυτός ο μετασχηματισμός ορίζει ένα χώρο θεωρίας, κοινωνικής δράσης και πολιτικής, όπου και τα τρία αυτά επίπεδα είναι αλληλένδετα, αλλά το καθένα έχει τη δική του σχετική αυτονομία. Ο Αριστείδης Μπαλτάς δεν είναι απλά ένας αριστερός διανοούμενος. Είχε την υπευθυνότητα για τη συγγραφή της ιδρυτικής διακήρυξης του ΣΥΡΙΖΑ, είχε έναν κεντρικό ρόλο στην ταυτοτική διαμόρφωση του εγχειρήματός μας και των προγραμμάτων του Συνασπισμού και του ΣΥΡΙΖΑ. Ο Μπαλτάς υπηρέτησε και υπηρετεί και τις τρεις αυτές διαστάσεις, ως θεωρητικός, ως συμμέτοχος κοινωνικών και συνδικαλιστικών αγώνων, ως ενεργό στέλεχος της Αριστεράς, ως μέλος της κυβέρνησης της Αριστεράς  σε δυο κρίσιμα υπουργεία. Είναι, επομένως, από τους πλέον  «ειδικούς» για να αναφερθεί σε αυτή τη συνθέτη εμπειρία και να συμβάλει στη θεωρητική της γενίκευση. Ίσως με το βιβλίο αυτό θέλει να μάς υποδείξει τις προϋποθέσεις, αλλά και τις απαιτήσεις μιας τέτοιας προσπάθειας.

Το γεγονός ότι όλα σχεδόν τα κείμενα γράφηκαν στην προκυβερνητική περίοδο του ΣΥΡΙΖΑ,  μάς βοηθά να σκεφτούμε για το ποια θα πρέπει να είναι η θέση της θεωρίας εντός ενός κυβερνητικού εγχειρήματος. Είναι η θεωρητική παραγωγή της περιόδου της αντιπολίτευσης παρελθούσα και ανεπίκαιρη; Δημιουργεί η κυβερνητική εμπειρία μια νέα αφετηρία για θεωρητικό στοχασμό ή εν τέλει ο θεωρητικός στοχασμός θεωρείται περιττός και αχρείαστος; Ο Αριστείδης Μπαλτάς αντιλαμβάνεται ότι η κυβερνητική στιγμή δημιουργεί νέες θεωρητικές απαιτήσεις, οι οποίες όμως  προστίθενται σε απαιτήσεις που υπήρχαν από πριν. Γι’ αυτό και αυτά τα προκυβερνητικά κείμενα δεν είναι παρελθόν, αλλά προαπαιτούμενα για τη νέα προσπάθεια που πρέπει να γίνει. Θεωρούμε δηλαδή, ότι, παρότι υποβαλλόμενοι και στους περιορισμούς του τρέχοντος συσχετισμού, εξακολουθούμε να κινούμαστε στην τροχιά εκείνων των ιδεών. Αυτές οι θεωρητικές σχηματοποιήσεις εξακολουθούν να κανοναρχούν τη δράση μας. Υπό αυτήν την έννοια, η κυβέρνηση δεν συνιστά υπέρβαση της θεωρητικής μας παράδοσης, αλλά εμπλουτισμό της. Κι εδώ θα ήθελα να τονίσω  το εξής: στην κυβερνητική φάση, που πράγματι η πίεση της συγκυρίας υπονομεύει τον όποιο στοχασμό, σε αυτή τη φάση, η ενάργεια της θεωρίας είναι περισσότερο επιβεβλημένη και απαιτητή. Και ως προς αυτό, το εν λόγω σώμα κειμένων του Αριστείδη Μπαλτά είναι ένας πολύτιμος οδηγός.

Σημείο τέταρτο. Θα ήθελα στο σημείο αυτό, υπό τον τύπο ενός παραδείγματος αλλά και ως επεξήγηση στα παραπάνω, να σταθώ σ’ ένα από τα κείμενα του βιβλίου, στο κείμενο με τίτλο «Ιστορικός χρόνος και πολιτική συγκυρία» το οποίο έχει, κατά τη γνώμη μου, τεράστια επικαιρότητα. Εκεί ο Αριστείδης Μπαλτάς, αξιοποιώντας μεταξύ άλλων τον Αλτουσέρ, διακρίνει ανάμεσα σε τρία καθεστώτα χρόνου -το οικονομικό, το ιδεολογικό, το πολιτικό- τα οποία συγκροτούν το κοινωνικό όλο. Η συσχέτιση ανάμεσα στα διαφορετικά καθεστώτα χρόνου, το καθένα από τα οποία καθορίζεται από τη δική του ενδογενή δυναμική, παράγει τις αντιφάσεις ενός κοινωνικού σχηματισμού. Η στιγμή της συμπύκνωσης των επιμέρους καθεστώτων χρόνου αντιστοιχεί σε μια συγκυρία· εδώ ο Αριστείδης Μπαλτάς, ακολουθώντας τον Μακιαβέλλι και τον Πουλαντζά επισημαίνει την πρωταρχικότητα της πολιτικής ή αλλιώς του πολιτικού υποκειμένου για τον καθορισμό του περιεχομένου μιας συγκυρίας. Μια συγκυρία μπορεί να είναι πυκνή -όταν αντιπαραθέσεις και δυναμικές στην οικονομική και στην ιδεολογική βαθμίδα βρίσκουν πολιτική έκφραση, αραιή -όταν σοβούν δυναμικές χωρίς πολιτική έκφραση, καθώς και κενή όταν επικρατεί νηνεμία. Η διατύπωση ενός πολιτικού προγράμματος από ένα δεδομένο πολιτικό υποκείμενο είναι δυνατόν να προκαλέσει μια μετατόπιση από μια αραιή σε μια πυκνή συγκυρία, καθώς δίνει φωνή στις σοβούσες αντιθέσεις και αιτήματα. Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστείδης Μπαλτάς αναγνωρίζει έναν κεντρικό ρόλο στο πολιτικό υποκείμενο της Αριστεράς, ιδίως ως προς τη μεθόδευση ενός σχεδίου κοινωνικού μετασχηματισμού.  Η εμπειρία του ΣΥΡΙΖΑ είναι ένα δηλωτικότατο παράδειγμα. Το εγχείρημα ξεκινά πριν από την κρίση, σε μια αραιή συγκυρία∙ το πολιτικό υποκείμενο ΣΥΡΙΖΑ εκφράζει πολιτικά, αιτήματα που ενυπάρχουν σε τμήματα της κοινωνίας. Η έλευση της κρίσης, η άνοδος των κινημάτων ενάντια στη λιτότητα, η κατάρρευση του δικομματισμού βρίσκουν διέξοδο στις εκλογές του 2012 διαμέσου της ανάδειξης της κυβερνητικής προοπτικής του ΣΥΡΙΖΑ. Η μετατόπιση προς την πυκνή συγκυρία ολοκληρώνεται με τις εκλογές του Γενάρη και το δημοψήφισμα του Ιουλίου. Οι διαφορετικές χρονικότητες του οικονομικού, του πολιτικού και του ιδεολογικού φάνηκαν σε πολύ μεγάλο βαθμό στο πρώτο εξάμηνο του 2015, όταν είχαμε να διαχειριστούμε έναν ασύμμετρο πόλεμο. Και παρατηρώντας τώρα τις τρέχουσες εξελίξεις, στην Ιταλία και την Ισπανία, μπορεί κανείς να αντιληφθεί πόσο διαφορετική φορά θα μπορούσαν να είχαν πάρει τα πράγματα εάν αυτές συνέπιπταν την περίοδο του 2015. Ταυτόχρονα όμως, το ίδιο αυτό γεγονός δείχνει πόσο κρίσιμος είναι ο χρόνος στην πολιτική και πόσο αναγκαίος είναι ο συνυπολογισμός του στη στρατηγική και την τακτική της Αριστεράς. Και πόσο αναντικατάστατος τελικά είναι ο ρόλος της Αριστεράς, ως πολιτικό υποκείμενο, στο εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Η μετατόπιση αυτή μάς έχει αφήσει πολύτιμες παρακαταθήκες. Και καθήκον μας είναι να μην την αντιστρέψουμε, να μην οδηγηθούμε και πάλι σε μια αραιή συγκυρία.

Σημείο πέμπτο: Γνωρίζουμε βέβαια και από προηγούμενα έργα, ότι η σκέψη του Μπαλτά υπερβαίνει τη χρονικότητα της συγκυρίας. Μια κεντρική ιδέα και μέλημα του είναι η  επαναθεμελίωση της κομμουνιστικής προοπτικής ως «ανθρωπολογικής σταθεράς». Ο κομμουνισμός διερευνάται ως ανάγκη του ανθρώπου και του πολιτισμού. Νομίζω ότι αποτελεί από τις πιο ουσιώδεις συνεισφορές του εν λόγω πονήματος. Η κομμουνιστική προοπτική δεν είναι απλώς η απόληξη ενός πολιτικού σχεδίου, αλλά μια εγγενής τάση των κοινωνιών στις οποίες ενυπάρχουν συνθήκες αδικίας, καταπίεσης, εκμετάλλευσης, υποτέλειας. Δεν επιβάλλεται από πεφωτισμένες πρωτοπορίες, αλλά αντίθετα πηγάζει μέσα από την ίδια την κοινωνική δυναμική, είναι συνώνυμη της ανθρώπινης φύσης. Γι’ αυτό το λόγο η κομμουνιστική προοπτική είναι παρούσα και στις νίκες και στις ήττες και στην πλημμυρίδα και στην άμπωτη. Υπό μία έννοια, εδώ επανακάμπτει μια αισιοδοξία στη σκέψη, η οποία μπορεί να στηρίζει και να ενθαρρύνει ποικίλα αριστερά εγχειρήματα ασχέτως έκβασης της δράσης τους. Επανακάμπτει η ελπίδα ενός άλλου κόσμου που είναι εφικτός και που διεκδικείται από πρόσωπα, συλλογικότητες, πρωτοβουλίες, δράσεις, από τα ονόματα, δηλαδή, του κομμουνισμού.  Ένα άλλο συναφές μοτίβο που επανακάμπτει στα κείμενα του Αριστείδη Μπαλτά είναι η θέαση του κομμουνισμού ως επιστημονικής μεθόδου. Εδώ υπάρχει ένα κρίσιμο σημείο στο οποίο πρέπει να σταθούμε. Η πολιτική θεωρία στα μυαλά πολλών και ιδίως η πολιτική και κοινωνική θεωρία που έχει μετασχηματιστικές επιδιώξεις, που ανατέμνει το πολιτικό και κοινωνικό στο πλαίσιο μιας στρατηγικής κοινωνικής αλλαγής, λογίζεται ως μια κανονιστική μεν αλλά μη ρεαλιστική δε θεωρία. Ήτοι, η πολιτική θεωρία θεραπεύει το πεδίο των ιδεών, το πεδίο των ιδεωδών συγκροτήσεων, των άυλων ιδανικών, των ουτοπικών κατασκευών οι οποίες παρέχουν οράματα αλλά απέχουν πολύ από την πρακτική τους υλοποίηση. Και από την άλλη πλευρά, είναι ο κόσμος της επιστήμης, της τεχνοκρατίας, της εμπειρογνωμοσύνης, της αξιολογικής ουδετερότητας, ο οποίος κινείται σε άλλους ρυθμούς σε σχέση με τη θεωρία και λέγεται πως διατηρεί μια πιο αξιόπιστη σχέση με την κοινωνική, οικονομική και πολιτική πραγματικότητα. Η εμπειρία του πρώτου εξαμήνου του 2015 μάς έδειξε ότι αυτό είναι λάθος. Και είναι λάθος, όχι μόνο γιατί στον κόσμο της επιστήμης επικρατούν άλλου τύπου δογματισμοί, αλλά και γιατί το περιεχόμενο της πολιτικής θεωρίας μπορεί να είναι το αποτέλεσμα επιστημονικής σκέψης, επιστημονικής πειθαρχίας, επιστημονικής μεθόδου. Να είναι εξίσου αξιόπιστο με την εμπειρογνωμοσύνη ενός «ειδικού».

Σημείο έκτο: Με  βάση όλα αυτά, θα ήθελα κλείνοντας, να καταθέσω κάποιες σκέψεις για τις κατευθύνσεις τις αριστερής πολιτικής θεωρίας υπό το βάρος της κυβερνητικής μας εμπειρίας. Συνήθως, η Αριστερά μιλούσε για την πολιτική δίνοντας έμφαση αφενός στην τεκμηρίωση της κοινωνικής αδικίας που θεμελίωνε το αίτημά της αφετέρου στη διαδικασία της ανόδου στην εξουσία, αν πχ θα ήταν επαναστατική ή μεταρρυθμιστική. Υποτιμούσε  το θέμα  τί κάνουμε στην εξουσία, πώς διαχειριζόμαστε τις αδράνειες και τους περιορισμούς του κράτους, πώς υλοποιούμε ένα μετασχηματιστικό πρόγραμμα, πώς προετοιμαζόμαστε για την άνοδο στην εξουσία πως συνδυάζουμε μια πολιτική για το «τι» με μια πολιτική για το «πως»;

Όσοι, και ο Μπαλτάς ήταν μεταξύ αυτών, θέταμε τέτοια ερωτήματα όταν ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν αντιπολίτευση δεν βρίσκαμε πάντα ανταπόκριση. Όχι λίγες φορές και μόνο η διατύπωση τέτοιων ερωτημάτων ή η αναφορά στην ανάγκη μιας «βίαιης» ωρίμανσης για την προετοιμασία ενόψει των επερχόμενων νέων ευθυνών, αντιμετωπιζόταν ως υπονόμευση του ριζοσπαστισμού. Η κυβερνητική εμπειρία του ΣΥΡΙΖΑ δείχνει, λοιπόν, ότι είναι απολύτως απαραίτητο να στοχαστούμε πάνω στην κυβερνητική εμπειρία και να δούμε πως αυτή μπορεί να τροφοδοτήσει την αριστερή σκέψη. Τί κάνεις όταν σε απειλούν με άτακτη χρεοκοπία; Τι κάνεις όταν το αριστερό εγχείρημα απειλείται να θαφτεί, άγνωστο για πόσο, κάτω από ένα σωρό κοινωνικών ερειπίων; Πώς αντιμετωπίζεις μια εχθρική γραφειοκρατία; Πώς αναδιατάσσεις τις σχέσεις σου με τα κινήματα και πως εντάσσεις την προβληματική τους στη δική σου προβληματική; Τί είδους θεσμούς σχεδιασμού και υλοποίησης δημόσιων πολιτικών θεσπίζεις; Πώς εντάσσεις στη στρατηγική σου το διεθνή συσχετισμό και πώς διανοίγεις ρωγμές; Πώς οργανώνεις την προετοιμασία των στελεχών σου και της δικής σου τεχνοπολιτικής δομής και κατάρτισης; Πώς διατηρείς μια διαλεκτική τακτικής-στρατηγικής που δεν θα υπονομεύει τη δεύτερη έναντι της πρώτης; Πότε υποχωρείς; Πότε συμβιβάζεσαι; Πώς ορίζεις τη στιγμή που το «μετά» θα είναι αργά και το «πριν» θα είναι ανώριμο; Πώς καλλιεργείς έναν τρόπο άσκησης εξουσίας ο οποίος θα είναι διακριτά αριστερός;

Από την άλλη πλευρά, η πάλη μέσα στους κυβερνητικούς θεσμούς δεν έχει μια αναπότρεπτη έκβαση. Δεν είναι απαραίτητο ότι μια ήττα ή μια οπισθοχώρηση δημιουργεί μια γραμμική πορεία προς την κρατικοποίηση ή τη μετριοπάθεια, ούτε ότι η τακτική μετριοπάθεια αποκλείει και μια εκ νέου ριζοσπαστική στροφή. Η πάλη μέσα στους θεσμούς έχει και αυτή τη δική της χρονικότητα, η οποία δεν ταυτίζεται με τη χρονικότητα του κόμματος ή του κινήματος, αλλά είναι μια χρονικότητα που επιβάλλει τους ρυθμούς της. Πρέπει να μάθουμε αυτούς τους ρυθμούς και να δούμε πως θα λειτουργήσουμε με τρόπο μετασχηματιστικό εντός αυτών. Αλλά για να συμβεί αυτό πρέπει να ξέρουμε τι συμβαίνει στο κράτος και το κυριότερο δεν πρέπει να απορρίπτουμε θεμελιακά τη δυνατότητα μιας αριστερής κυβέρνησης. Ο πολιτικός αναχωρητισμός έχει εν τέλει βαθιά αντι-πολιτικά χαρακτηριστικά.

Για  να διερευνήσουμε απαντήσεις σε αυτά και πολλά άλλα ερωτήματα χρειαζόμαστε μια μέθοδο, έναν ανοιχτό τρόπο σκέψης και μια αίσθηση καθήκοντος για τις επόμενες γενιές. Το θέμα δεν είναι η υποκειμενική δικαίωση. Το θέμα είναι βγουν χρήσιμα μαθήματα για το μέλλον. Το διανοητικό έργο του Μπαλτά είναι ένα πολύτιμο εφόδιο γι’ αυτό το εγχείρημα της Αριστεράς, στο οποίο ο ίδιος έχει πολλά ακόμα να συνεισφέρει.

* Το παρόν κείμενο εκφωνήθηκε στην εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου του Αριστείδη Μπαλτά με τίτλο «Ονόματα του Κομμουνισμού» στις 5 Ιουνίου 2018 και δημοσιεύθηκε στα Ενθέματα της Αυγής της Κυριακής 9 Ιουνίου 2018