Ομιλία στην παρουσίαση του βιβλίου του Ανδρέα Ξανθού Το κόκκινο νήμα. Υγεία -κοινωνία – πολιτική (εκδόσεις Θεμέλιο).

Το τέλος της εύθραυστης «κανονικότητας»

Το τέλος το μνημονίων χαρακτηρίσθηκε ως «επιστροφή στην κανονικότητα». Ωστόσο, αυτή η κανονικότητα αποδεικνύεται πολύ εύθραυστη, καθώς η χώρα παραμένει ευάλωτη σε μελλοντικές κρίσεις και οι ευνοϊκές συνθήκες που εξασφάλισαν η ρύθμιση του χρέους, το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας  και άλλοι θετικοί παράγοντες φαίνεται να εξαντλούνται γρήγορα και πρόωρα.

Τα στοιχεία που περιέχονται στον πολυετή προϋπολογισμό που κατέθεσε η κυβέρνηση στη Βουλή είναι ανησυχητικά. Σύμφωνα με αυτά, μετά το 2026, που το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας φτάνει στο τέλος του, οι επενδύσεις καταρρέουν και ο ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης πέφτει στα όρια της στασιμότητας: 1,7% το 2027, 1,6% το 2028 και 1,3% το 2029. Πρόκειται για πολύ αρνητικές τάσεις καθώς, αν επιβεβαιωθούν, ενδεχομένως θα θέσουν σε αμφισβήτηση και πάλι τη βιωσιμότητα του  δημοσίου χρέους.  Σε κάθε περίπτωση,  αν  δεν ανατραπούν,  οι τάσεις αυτές, δείχνουν ότι η κοινωνία θα περάσει ξανά δύσκολες ημέρες. Στο μεταξύ, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη,  η χρηματοδότηση του ΕΣΥ παραμένει 38% χαμηλότερη σε σχέση με το 2009 (μελέτη του Κέντρου Έρευνας και Εκπαίδευσης  για Θέματα Υγείας  [ΚΕΠΥ] και  ΕΤΕRΟΝ). Ο κίνδυνος που διαγράφεται είναι πριν αποκατασταθούν οι ζημιές από την προηγούμενη κρίση και πριν ανακτήσουμε τουλάχιστον τα επίπεδα στα οποία ήμασταν το 2009, να υπάρξει ένας νέος κύκλος περικοπών και περιορισμών. Υπό το φως αυτών των δεδομένων αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον η κυβερνητική εμπειρία των χρόνων 2015-2019. Και είναι ευτύχημα ότι χάρη στο βιβλίο του Ανδρέα Ξανθού  έχουμε  μια περιεκτική  αποτύπωση  του τι έγινε, αλλά και ένα πλαίσιο ιδεών για  να σκεφτούμε για το  παρόν και το μέλλον της δημόσιας υγείας στη χώρα μας.

Το έργο στο υπουργείο Υγείας. Γιατί είναι άξιο καταγραφής και μελέτης

Σύμφωνα με τη μελέτη στην οποία αναφέρθηκα ήδη,  «Την περίοδο 2009-19 η δημόσια δαπάνη υγείας στην Ελλάδα σε σταθερές/αποπληθωρισμένες τιμές ελαττώθηκε κατά 43,3%. Το ίδιο χρονικό διάστημα το ΕΣΥ απώλεσε το 13,6% των νοσοκομείων του μέσω κλεισίματος ή συγχωνεύσεών τους και το 23,5% των νοσοκομειακών του κλινών. Το υγειονομικό προσωπικό στα νοσοκομεία του ΕΣΥ την ίδια χρονική περίοδο ελαττώθηκε κατά 12,9% ενώ το υγειονομικό προσωπικό στα Κέντρα Υγείας του ΕΣΥ ελαττώθηκε κατά 11,2%.

H συντριπτική συρρίκνωση του ΕΣΥ συνέβη κατά την πρώτη φάση της οικονομικής κρίσης (2009-15), ενώ κατά τη δεύτερη φάση της οικονομικής κρίσης (2015-19) παρατηρήθηκε σε όλους τους υπό εξέταση δείκτες σχετική βελτίωση της απόδοσής του, χωρίς όμως αυτό φυσικά να επανέρχεται στα προ κρίσης επίπεδα. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το υγειονομικό προσωπικό των νοσοκομείων του ΕΣΥ ελαττώθηκε κατά 20,1% μεταξύ 2009-15, αυξήθηκε κατά 9,1% μεταξύ 2015-19. Ομοίως ο πληθυσμός ο οποίος ανέφερε ανικανοποίητες ιατρικές ανάγκες αυξήθηκε κατά 98,6% μεταξύ 2009-15, ελαττώθηκε κατά 35,5% μεταξύ 2015-2019».

Ενδιαφέρον έχει ότι  ο δείκτης αυτός «ανικανοποίητες ανάγκες υγείας», ο οποίος βελτιώθηκε  αισθητά τα χρόνια 2017-2019  επιδεινώθηκε  μετά το 2020. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι, παρά τις δύσκολες συνθήκες και  τους ασφυκτικούς μνημονιακούς περιορισμούς,  η κυβερνητική πολιτική μπόρεσε να επιτύχει αντιστροφή των αρνητικών τάσεων. Και αυτό για τις συγκεκριμένες συνθήκες ήταν σημαντικό.

Και όχι τυχαία, θεωρείται ως ένα διεθνώς αξιοσημείωτο επίτευγμα.  Το κρίσιμο δηλαδή δεν είναι μόνο τι έγινε αλλά κυρίως υπό ποιες συνθήκες έγινε. Σε εκθέσεις του ΟΟΣΑ (Greece: Country Health Profile 2017 και 2019), αναφέρεται  ότι «παρά τους δημοσιονομικούς περιορισμούς, η ελληνική πολιτική ηγεσία κατάφερε να βελτιώσει την στόχευση και την αποδοτικότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών». Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας σε έκθεσή του (Greece: Health System Review, Health Systems in Transition, τ. 19, τχ. 5, 2017) σημείωσε θετικά την ελληνική πολιτική για την κάλυψη των ανασφάλιστων, ως ένα παράδειγμα εφαρμοσμένης καθολικότητας σε συνθήκες κρίσης και επαίνεσε τη δημιουργία μονάδων Πρωτοβάθμιας Φροντίδας.

Το βιβλίο: Πού εντάσσεται σε σχέση με τον Απολογισμό του ΣΥΡΙΖΑ 2012-2019

Όπως ίσως γνωρίζετε, ο ΣΥΡΙΖΑ αποτελεί το μοναδικό κόμμα στην ελληνική πολιτική ιστορία το οποίο μετά από την κυβερνητική του θητεία κατέθεσε δημόσια αναλυτικό απολογισμό. Ο εν λόγω απολογισμός εγκρίθηκε μάλιστα σχεδόν ομόφωνα από τα όργανα του κόμματος και κυκλοφόρησε δημόσια το 2020. Ο απολογισμός αποτελούσε πολύτιμο εργαλείο για την κατανόηση του παρελθόντος και τον σχεδιασμό μέλλοντος, όμως δυστυχώς δεν αξιοποιήθηκε από τον ΣΥΡΙΖΑ. Παραμένει, πάντως, αναρτημένος στο διαδίκτυο, επίκαιρος πάντα και μάλιστα δεν έπαψε να εμπλουτίζεται με μεταγενέστερες συμβολές. Εμβληματική βεβαίως, μεταξύ άλλων, είναι η πρόσφατη συμβολή του ιδίου του επί χρόνια προέδρου του κόμματος και πρώην Πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα με το έργο του «Ιθάκη». Το βιβλίο είναι σημαντικό διότι φέρνει στη δημοσιότητα νέα στοιχεία, δεδομένα,  διαλόγους με ξένους ηγέτες, απόψεις του ίδιου του συγγραφέα, σε κρίσιμα πολιτικά επίδικα, αλλά και όσα στοιχεία είναι γνωστά αποκτούν άλλη βαρύτητα όταν υπογράφονται από τον ίδιο τον πρώην Πρωθυπουργό. Στον απολογισμό του ΣΥΡΙΖΑ για την περίοδο 2012-2019 τονιζόταν η ανάγκη να συνεχιστεί η προσπάθεια για συγκεκριμένους θεματικούς απολογισμούς ανά υπουργείο και άλλους τομείς δράσης. Το βιβλίο του Ξανθού αποτελεί μια υποδειγματική συμβολή σε αυτήν την κατεύθυνση. Αποτελεί μια μορφή δημόσιου απολογισμού, τόσο του ίδιου όσο και συνολικά της κυβερνητικής πολιτικής στο Υπουργείο Υγείας. Όχι με την έννοια ότι αποτελεί, όπως γράφει και ο ίδιος, την τελευταία λέξη, αλλά με την έννοια ότι θέτει ένα πλαίσιο για διάλογο που μπορεί να εμπλουτιστεί και με νέες συμβολές.

Τι μάθαμε σε σχέση με τη σημασία και το ρόλο της Αριστεράς στην αντιπολίτευση

Η κυβερνητική εμπειρία μας βοηθά να κατανοήσουμε τα προβλήματα της μετάβασης από τη θεωρία στη πράξη, από τις αξίες στις εφαρμοσμένες πολιτικές και από την αντιπολίτευση στη διακυβέρνηση. Ειδικότερα, η εμπειρία που αποτυπώνει ο Ξανθός από το χώρο της Υγείας μας βοηθά να κατανοήσουμε  τις απαιτήσεις της αριστερής  διακυβέρνησης, τη σημασία της προετοιμασίας ως διαρκούς ανάγκης, αλλά μας  βοηθά να σκεφτούμε  τον ρόλο της Αριστεράς και στην αντιπολίτευση.

Πριν από τη κυβερνητική εμπειρία πιστεύαμε ότι αν υπάρχει η πολιτική βούληση,  ένας νόμος ή μια υπουργική απόφαση αρκούν για να λυθεί ένα πρόβλημα. Αυτό που είδαμε στη πράξη είναι ότι η πολιτική βούληση είναι πάντα αναγκαία, όμως δεν αρκεί. Χρειάζονται και άλλες προϋποθέσεις. Χρειάζεται μια διοίκηση που πρέπει και αυτή να θέλει και  να μπορεί να εγκολπωθεί μια πολιτική και να την υλοποιήσει. Χρειάζονται πόροι και για να εξασφαλισθούν μπορεί να χρειαστεί να γίνουν δύσκολες επιλογές ανάμεσα σε διαφορετικές προτεραιότητες. Διαβάζοντας αυτά που γράφει ο Ξανθός, π.χ. για τη δημιουργία μονάδων Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας (ΠΦΥ), διαπιστώνουμε ότι πολλές φορές οι δυσκολίες προέρχονται και από εμάς τους ίδιους.  Είναι κρίσιμη, λοιπόν, η στάση του κόμματος της Αριστεράς και συνολικά της κοινωνίας απέναντι στις αλλαγές που πρέπει να γίνουν. Η ενεργή συμμετοχή του κόμματος και της κοινωνίας  στο σχεδιασμό και υλοποίηση των αναγκαίων αλλαγών είναι κρίσιμος παράγων. Δεν βοηθά μια κουλτούρα «ανάθεσης» που περιμένει παθητικά έτοιμες λύσεις «από τα πάνω». Αριστερή διακυβέρνηση σημαίνει μια κυβέρνηση που δεν λύνει απλώς προβλήματα αλλά δημιουργεί δυνατότητες  και πλαίσια δημιουργικότητας, ευνοϊκά για την ανάληψη πρωτοβουλιών και διεκδικήσεων. Από την άλλη πλευρά, χρειάζεται μια κουλτούρα  που να ευνοεί την αξιοποίηση αυτών των δυνατοτήτων, διεκδίκησης των αλλαγών που πρέπει να γίνουν και συμμετοχής στο σχεδιασμό και την υλοποίησή τους. Αυτή η σχέση αλληλεπίδρασης υπήρξε, αλλά όχι στο βαθμό που θα θέλαμε λόγω των ειδικών μνημονιακών συνθηκών.

Συμπέρασμα: Σε κάθε περίπτωση, ο τρόπος αντιπολίτευσης επηρεάζει τον τρόπο διακυβέρνησης. Και αντίστροφα, το μοντέλο διακυβέρνησης επηρεάζει τις μορφές άσκησης της αντιπολίτευσης. Η Αριστερά στην αντιπολίτευση και η Αριστερά στην κυβέρνηση είναι δύο διακριτοί ρόλοι που προφανώς δεν ταυτίζονται. Έχουν διαφορετικά καθήκοντα και προτεραιότητες, πρέπει όμως να υπηρετούν το ίδιο σχέδιο, την ίδια στρατηγική, και να υπακούν στα ίδια αξιακά συστήματα. Κι αυτό το ρόλο παίζει το  «κόκκινο νήμα» στο οποίο επιμένει και ορθά ο Ανδρέας Ξανθός.

Τι μάθαμε σχετικά με την αξία και τα όρια της διαχείρισης

Η εμπειρία της διακυβέρνησης μας έδειξε την αξία, αλλά και τα όρια της  διαχείρισης, την ανάγκη των προοδευτικών μεταρρυθμίσεων και μετασχηματισμών. Μας έδειξε, επίσης, την ανάγκη συνδυασμού αυτών των διαφορετικών καθηκόντων. Ας τα πάρουμε με τη σειρά.

Η διακυβέρνηση  μας υποχρέωσε να ξανασκεφτούμε τη σημασία της διαχείρισης που ως Αριστερά έχουμε την τάση να υποτιμούμε. Αν όμως αναλάβεις την ευθύνη της διακυβέρνησης σε μια φάση που τα νοσοκομεία καταρρέουν, δεν έχουν προσωπικό ούτε υλικά για να λειτουργήσουν, το πρώτο πράγμα που έχεις να κάνεις είναι να μπορέσεις να σταθεροποιήσεις την κατάσταση για να δεις στη συνέχεια  πώς θα τη βελτιώσεις. Αν οι τράπεζες – για να φέρω ένα άλλο παράδειγμα –  κινδυνεύουν να χρεοκοπήσουν και να χαθούν οι καταθέσεις,  αλλά και να καταρρεύσει πιθανώς η ίδια η κυβέρνηση, το πιο ριζοσπαστικό που έχεις να κάνεις είναι να αποτρέψεις αυτόν τον κίνδυνο και μετά να δεις πώς θα προχωρήσεις. Σε συνθήκες κρίσης, χρεοκοπίας, εσωτερικής υποτίμησης, φτωχοποίησης, η πιο ριζοσπαστική ρήξη που πρέπει να κάνεις είναι να σταματήσεις την πτώση, να βάλεις «φρένο» στην κατάρρευση· μόνο έτσι έχεις ελπίδες για μια μετέπειτα ανόρθωση. Η διακυβέρνηση μας έμαθε επίσης πως η διαχείριση δεν είναι ουδέτερη. Μπορεί να είναι δίκαιη ή άδικη, αποτελεσματική ή αναποτελεσματική, δημοκρατική ή αυταρχική, διεκπεραιωτική ή μετασχηματιστική.

Τι μάθαμε για τα όρια της διαχείρισης και την ανάγκη αλλαγών

Η διακυβέρνηση λοιπόν μας έμαθε την αξία της διαχείρισης, αλλά ταυτόχρονα μας έδειξε και τα όριά της. Αν το σύστημα είναι ελαττωματικό από την κατασκευή του ή αν έφτασε στην πορεία στα όρια του,  καμία διαχείριση δεν μπορεί να το σώσει και τα όποια ημίμετρα αφομοιώνονται χωρίς να αλλάζουν το προβληματικό σύστημα που δημιουργεί φτώχεια και ανισότητες. Ούτε ο γενικόλογος ρητορικός αντικαπιταλισμός ούτε ο επιδερμικός σοσιαλδημοκρατικός μεταρρυθμισμός απαντούν στο κοινωνικό πρόβλημα. Όσο αποτελεσματικά και αν διαχειριστείς ένα νοσοκομείο δεν θα μπορέσεις να ανταποκριθείς στις ανάγκες, αν π.χ. οι πόροι περιορίζονται. Όσο δίκαια και αν διαχειριστείς τη φτώχεια δεν θα μπορέσεις να την περιορίσεις χωρίς βαθιές αλλαγές  στη  διανομή και αναδιανομή των εισοδημάτων. Μαζί, λοιπόν, με την αξία και τα όρια της διαχείρισης είδαμε από κοντά και την ανάγκη  των προοδευτικών μεταρρυθμίσεων, των ρήξεων, των μετασχηματισμών στο κράτος και τους θεσμούς. Δεν ειναι τυχαίο ότι εκείνο που ακριβώς ξεχώρισε και αναγνώρισαν οι πολιτες στη περίπτωση του υπουργείου Υγείας ήταν προοδευτικά μεταρρυθμιστικά βήματα που έγιναν με την ένταξη των ανασφάλιστων στο σύστημα υγείας, το πρόγραμμα για τη δημιουργία μονάδων Πρωτοβαθμιας Φροντίδας Υγείας, παρόλο που δεν ολοκληρώθηκε, τις προσπάθειες που έγιναν για τη περίθαλψη των προσφύγων, το διαφορετικό ύφος και ηθος που χαρακτήριζε τη πολιτική ηγεσία του υπουργείου.

Είναι είναι αυτές οι αλλαγές που πρωτίστως πρέπει να έχουν προετοιμαστεί έγκαιρα, να έχουν συζητηθεί και να αποτελούν κοινούς στόχους της αριστερής κυβέρνησης, του κόμματος ή των κομμάτων που την στηρίζουν, καθώς και των κοινωνικών κινημάτων. Και αυτό συνδέεται με την ταυτότητα της αριστερής διακυβέρνησης. Βεβαίως, σωστά τονίζεται ακόμη και από αντιπάλους ότι η διακυβέρνηση 2015-2019 ήταν μια έντιμη διαχείριση. Μας τιμά αυτή η αναγνώριση. Για μια κυβέρνηση της Αριστεράς αποτελεί αδιαπραγμάτευτο ταυτοτικό συστατικό στοιχείο. Όμως πέρα από την αυτονόητη εντιμότητα και την αναγκαία αποτελεσματικότητα, εκείνο που κάνει να ξεχωρίζει μια αριστερή διακυβέρνηση είναι μετασχηματιστικό βάθος της πολιτικής της, δηλαδή, το βάθος και την έκταση των προοδευτικών αλλαγών που θα επιφέρει στο κράτος, στη λειτουργία των θεσμών, στο φορολογικό σύστημα, στο παραγωγικό μοντέλο της χώρας. Στόχος μιας αριστερής κυβέρνησης  πρέπει να είναι να διευρύνει τα όρια του εφικτού, να φέρνει το εφικτό πιο κοντά στα όρια του αναγκαίου.

Για την Αριστερά

Σήμερα η κατάσταση της Αριστεράς προκαλεί  απογοήτευση. Δυστυχώς ο  κατακερματισμός δεν είναι ασυνήθιστη κατάσταση της Αριστεράς. Προσωπικά έζησα τέτοιες καταστάσεις και στο παρελθόν. Και τις ξεπεράσαμε. Πριν δημιουργηθεί ο ΣΥΡΙΖΑ υπήρχαν πάνω από 28 μεγάλες και μικρές οργανώσεις. Οι 16 από αυτές συγκρότησαν τον ΣΥΡΙΖΑ. Αυτό που βλέπουμε πάντως, από αξιόπιστες έρευνες που γίνονται, είναι ότι το αριστερό ημισφαίριο της κοινωνίας, η κοινωνική Αριστερά υπάρχει. Και όχι μόνο υπάρχει, αλλά ζητά επίμονα  όραμα, συγκεκριμένο πρόγραμμα,  αξιόπιστη εκπροσώπηση.

Ο προοδευτικός και αριστερός κόσμος ήταν πάντα παρών σε όλες τις δύσκολες στιγμές της ιστορίας. Δεν έχω καμία αμφιβολία ότι θα κάνει και σήμερα το καθήκον του. Θα βρει τον τρόπο να δώσει μια προοδευτική διέξοδο στη πολυκρίση που ζούμε. Δεν πρέπει να υπάρξει τρίτη θητεία Μητσοτάκη. Αυτό αρχίζει να γίνεται πλειοψηφικό κοινωνικό αίτημα  και πρέπει να συμβάλουν όλοι για να επιτευχθεί.  Όμως αυτό δεν αρκεί. Οι προκλήσεις που ζούμε, από την κλιματική κρίση μέχρι τους πολέμους και τους εξοπλισμούς, είναι πρωτόγνωρες. Η σκέψη μας και η δράση μας, επομένως, πρέπει να προσανατολιστούν όχι μόνο στο τώρα, αλλά και στο αύριο και στο μεθαύριο, με στόχο μια Αριστερά υψηλών απαιτήσεων που έχει σαφές ιδεολογικό στίγμα, ήθος, μακροχρόνια στρατηγική, ιεραρχημένους στόχους, τεκμηριωμένες προτάσεις,  πολιτικό κόμμα μαζικό, δημοκρατικά δομημένο, με συλλογική λειτουργία.

Ο ΣΥΡΙΖΑ άρχισε το δύσκολο ταξίδι του  έχοντας μόνο εφόδιο την στήριξη του λαού και μια «λευκή σελίδα» στην οποία θα έγραφε τα συμπεράσματα από την πρώτη εμπειρία διακυβέρνησης. Την επόμενη φορά η σελίδα δεν θα είναι λευκή. Η Αριστερά δεν θα χρειαστεί να αρχίσει από το μηδέν. Και μόνο γι’ αυτό άξιζε πιστεύω τον κόπο. Ευχαριστίες στον Ανδρέα  Ξανθό που μας παρέδωσε μια σημαντική μαρτυρία που αξίζει να διαβαστεί.