Ευχαριστώ για την ευκαιρία που μου δίνετε να συμμετάσχω στη σημερινή εκδήλωση.

Η συζήτηση για τις δημόσιες συμβάσεις και τον εκσυγχρονισμό της νομοθεσίας που τις διέπει είναι μια ευκαιρία για να μιλήσουμε για τις προτεραιότητες κατά τη νέα μεταμνημονιακή φάση, στην οποία θα εισέλθουμε και τυπικά μετά τον Αύγουστο.

i. Μεταρρυθμίσεις: Ανανοηματοδότηση και νέα γενιά μετασχηματισμών για την ανάπτυξη

Τα τελευταία χρόνια, η λέξη «μεταρρύθμιση» ταυτίστηκε, όχι αδικαιολόγητα, με τη λιτότητα, τη διαρκή μείωση των εισοδημάτων, την περικοπή των κοινωνικών δαπανών, τις απολύσεις.

Το παράδειγμα των δημοσίων συμβάσεων μας δείχνει ότι υπάρχουν μεταρρυθμίσεις που δεν έχουν να κάνουν με τη λιτότητα αλλά με τον εκσυγχρονισμό του κράτους, την εμπέδωση της διαφάνειας στη διαχείριση των δημόσιων πόρων με όρους δημοσίου συμφέροντος, στην καταπολέμηση της διαφθοράς.  Και αυτές ακριβώς οι μεταρρυθμίσεις και αλλαγές αποτελούν την προτεραιότητα της νέας μεταμνημονιακής φάσης.

Η Εθνική Αναπτυξιακή Στρατηγική, που αποτελεί τον «οδικό χάρτη» για τη μετάβαση στη μεταμνημονιακή εποχή, περιλαμβάνει ακριβώς κατευθύνσεις, μεταρρυθμίσεις και μετασχηματισμούς που αποσκοπούν στη διαμόρφωση ενός νέου υποδείγματος ανάπτυξης, χωρίς αποκλεισμούς, με όρους βιωσιμότητας και δικαιοσύνης. Προτεραιότητες λοιπόν στη νέα φάση είναι μεταρρυθμίσεις και μετασχηματισμοί, στο κράτος  και την οικονομία, που προάγουν τη διαφάνεια, βελτιώνουν τη κοινωνική αποτελεσματικότητα και αποδοτικότητα του κράτους, ενισχύουν την ανάπτυξη και μειώνουν τις ανισότητες.

ii. Για πρώτη φορά Εθνική Στρατηγική Δημοσίων Συμβάσεων

Χαίρομαι που βρίσκομαι σήμερα εδώ διότι ως Πρόεδρος του Κυβερνητικού Συμβουλίου Οικονομικής Πολιτικής είχα την ευκαιρία, το Μάρτιο του 2016, να παραλάβω  από τον κύριο Ράικο το σχέδιο Εθνικής Στρατηγικής Δημοσίων Συμβάσεων. Ήταν καρπός σκληρής δουλειάς της ομάδας εργασίας την οποία είχε ο ίδιος συγκροτήσει. Η χώρα μας για πρώτη φορά αποκτούσε μια ολιστική Εθνική Στρατηγική Δημοσίων Συμβάσεων κι ένα συγκεκριμένο πενταετές σχέδιο δράσης, για την υλοποίηση της. Μάλιστα, όπως με ενημέρωσε τότε  ο κύριος Ράικος με επιστολή του, τόσο η διαδικασία όσο και το σχέδιο αποτελούσαν μια καινοτόμο διαδικασία και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Τόσο η ψήφιση του νόμου 4412/2016 λοιπόν  όσο  και η εκπόνηση του Εθνικού Στρατηγικού Σχεδίου  για τις Δημόσιες Συμβάσεις, αποτελούν δύο από τις  σημαντικότερες τομές στη λειτουργία του κράτους. Και το βιβλίο αυτό αποτελεί κατά κάποιο τρόπο προέκταση και συμπλήρωση τους.

iii. Βιβλίο-οδηγός για τις δημόσιες συμβάσεις

Το υπό συζήτηση βιβλίο σχολιάζει και ερμηνεύει άρθρα και έννοιες του νόμου και υπό την έννοια αυτή αποτελεί πολύτιμο εργαλείο και βοήθημα για  όσους και όσες εμπλέκονται με την εφαρμογή του.

Στο βιβλίο αποτυπώνεται η βαθιά γνώση  και η πολυετής εμπειρία των συγγραφέων στον τομέα των δημοσίων συμβάσεων αλλά και η άμεση και καθοριστική συμμετοχή τους τόσο στην προπαρασκευή του Νόμου όσο και στη διαμόρφωση του στρατηγικού σχεδίου.

iv. Δημόσιες συμβάσεις στην Ελλάδα προ 2016: Αντί για αναπτυξιακό εργαλείο, εστία διαφθοράς

Για να κατανοηθεί η σημασία της τομής που έγινε στον τομέα των δημοσίων συμβάσεων αλλά και του έργου που μένει να γίνει πρέπει να έχουμε κατά νου τα τεράστια προβλήματα και τις συνέπειες που είχε το παλιό καθεστώς.

Οι δημόσιες συμβάσεις αποτελούσαν ανέκαθεν έναν ευαίσθητο τομέα του δημόσιου βίου για τη χώρα μας, διότι διαχρονικά αντιπροσώπευαν ένα σημαντικό ποσοστό του Ακαθαρίστου Εγχώριου Προϊόντος, της τάξης του 13%-18%. Δυνητικά επομένως οι δημόσιες συμβάσεις θα μπορούσαν να αποτελέσουν σημαντικό μοχλό ανάπτυξης και στήριξης της εγχώριας παραγωγής και απασχόλησης. Στην πράξη όμως, πελατειακά δίκτυα, κομματικές παρεμβάσεις και φαινόμενα διαφθοράς είχαν πολλές φορές τα αντίθετα αποτελέσματα. Στο πεδίο των δημοσίων συμβάσεων εμφανιζόταν συχνά υπερτιμολογήσεις έργων, καρτέλ και καταχρηστικές πρακτικές, σπατάλη δημοσίων πόρων, σκάνδαλα και παράνομος πλουτισμός.

Βέβαια σε όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ καταγράφονται αντίστοιχα φαινόμενα. Σύμφωνα με τον Οργανισμό, ο τομέας των Δημοσίων Συμβάσεων αποτελεί μία από τις πλέον ευαίσθητες στην διαφθορά κρατική δραστηριότητα, αφού οι 6 στις 10 δωροδοκίες που σημειώνονται διεθνώς αφορούν σε Δημόσιες Συμβάσεις. Το δε κόστος της διαφθοράς γενικότερα υπολογίζεται πως στην ΕΕ υπερβαίνει τα 120 δισ. ευρώ ετησίως ή το 1% του ευρωπαϊκού ΑΕΠ (δηλαδή σχεδόν όσο και ο Κοινοτικός Προϋπολογισμός).

Στη χώρα μας ωστόσο τα εν λόγω φαινόμενα προσέλαβαν δομικό χαρακτήρα. Οι δημόσιες προμήθειες στην Ελλάδα, έχουν διαχρονικά λειτουργήσει ως βασικό εργαλείο αναπαραγωγής του πελατειακού κράτους. Σε χώρους κρατικών προμηθειών και δημοσίων συμβάσεων -και όχι μόνο των εξοπλιστικών προγραμμάτων – έχουν διαπιστωθεί κραυγαλέα φαινόμενα   μεγάλης αλλά και μεσαίας διαπλοκής. Οι δομικές αδυναμίες και σωρευμένες παθογένειες του συστήματος διαχείρισης των δημόσιων πόρων, καθώς και τα εκτεταμένα φαινόμενα διαφθοράς σε πολλούς τομείς (μεταφορές, πολεοδομία, δημόσια έργα, υγεία) αντανακλώνται στις χαμηλές επιδόσεις της χώρας, εμπεδώνοντας διαχρονικά στον πολίτη και στην κοινωνία ένα διάχυτο αίσθημα δυσαρέσκειας και δυσπιστίας. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ενώ στην  Ευρώπη  το 76% των πολιτών θεωρεί ότι η διαφθορά αποτελεί διαδεδομένο πρόβλημα, στην Ελλάδα το αντίστοιχο ποσοστό  ανέρχεται στο 99% καθιστώντας την αντιμετώπιση της διαφθοράς μείζον και άμεσης προτεραιότητας εθνικό ζήτημα.^[1]

Τα φαινόμενα αυτά τα διευκόλυνε η απουσία  από το εθνικό δίκαιο ενός ενιαίου και σύγχρονου θεσμικού πλαισίου για τις δημόσιες συμβάσεις. Ενδεικτικό είναι ότι το θεσμικό πλαίσιο των δημοσίων συμβάσεων είχε φτάσει να αποτελείται από 400 διαφορετικά νομοθετήματα. Τα αποτελέσματα αυτού του κατακερματισμού ήταν η ανομοιόμορφη εφαρμογή διαγωνιστικών διαδικασιών από τις Αναθέτουσες Αρχές, η έλλειψη διαφάνειας, η ενθάρρυνση της διαφθοράς, το πρόσθετο οικονομικό και διοικητικό κόστος.

Έγινε μια απόπειρα ενοποίησης και κωδικοποίησης με το νόμο 4281/2014, η οποία όμως δεν ήταν ολοκληρωμένη καθότι απουσίαζε η ενσωμάτωση των Ευρωπαϊκών Οδηγιών αλλά και η σαφήνεια σε όρους ή προϋποθέσεις.

v. Ο νόμος 4412/2016-τομή με το παρελθόν

Ως εκ τούτου, ο νέος νόμος (4412/2016) ήρθε να εξαλείψει την σύγχυση και την ανασφάλεια δικαίου που επικρατούσε μέχρι τότε. Ο 4412/2016 επιχείρησε -και σε μεγάλο βαθμό πέτυχε- να αποκλείει τη διασπάθιση του δημοσίου χρήματος, να κατοχυρώνει την πλήρη διαφάνεια στη διαδικασία των δημοσίων συμβάσεων και να συμπεριλαμβάνει με ολοκληρωμένο και λειτουργικό τρόπο όλες τις ευρωπαϊκές ρυθμίσεις για κάθε είδος σύμβασης έργων, προμηθειών και υπηρεσιών.

Ο νόμος 4412/2016 διαμορφώθηκε κατόπιν δημοκρατικών διαδικασιών και διαβουλεύσεων.  Έτσι για πρώτη φορά υπήρξε τόσο εκτεταμένη ανοικτή διαβούλευση με δυνατότητα συμμετοχής όσο το δυνατόν περισσότερων φορέων. Ψηφίστηκε μάλιστα στη Βουλή από τα περισσότερα κόμματα.

Με το νέο νόμο:

• Καταπολεμήθηκε η πολυνομία και η διαφθορά.
• Τέθηκε σαφές θεσμικό πλαίσιο και για τις συμβάσεις υπηρεσιών.
• Ενισχύθηκε η διαφάνεια και η ανταγωνιστικότητα.
• Διαμορφώθηκε το πλαίσιο τήρησης των περιβαλλοντικών όρων.
• Απλουστεύτηκε η διαδικασία και μειώθηκε το διοικητικό κόστος.
• Θεσπίστηκαν ενιαίοι κανόνες για όλα τα είδη των συμβάσεων, όπου αυτό ήταν εφικτό και λειτουργικό.

vi. Μια πρώτη αποτίμηση του νέου νόμου – Εδραίωσή του και σημαντικά οφέλη

Ο νομός 4412/2016 συμπληρώνει δύο χρόνια λειτουργίας. Η πλειοψηφία του δευτερογενούς νομοθετικού πλαισίου έχει εκδοθεί. Επίσης, πολλά από τα πρότυπα τεύχη προκηρύξεων έχουν εκδοθεί από την αρμόδια Αρχή Δημοσίων Συμβάσεων. Ταυτόχρονα, το ολοκληρωμένο πληροφοριακό σύστημα του Εθνικού Συστήματος Ηλεκτρονικών δημοσίων συμβάσεων -ένα από τα μεγαλύτερα ολοκληρωμένα πληροφοριακά συστήματά της χώρας- λειτουργεί ήδη και εδραιώνεται πλέον ως ο κεντρικός κόμβος για τις δημόσιες συμβάσεις στην Ελλάδα. Μέχρι τον Απρίλιο του 2018 είχαν διεκπεραιωθεί με απόλυτη διαφάνεια 17.218 ηλεκτρονικοί διαγωνισμοί ύψους 8,9 δισ. ευρώ, είχαν καταχωρισθεί 15.548 οικονομικοί φορείς, είχαν εκπαιδευτεί 8.000 δημόσιοι υπάλληλοι και 7.000 υπάλληλοι οικονομικών φορέων, ενώ η εκτιμώμενη σε σχέση με τον προϋπολογισμό τους εξοικονόμηση πόρων για το 2017 υπολογίζεται στο 19,5% ή σε 190 εκατομμύρια ευρώ.

Η νέα νομοθεσία, μαζί με τους υποστηρικτικούς θεσμούς και τεχνολογικά μέσα, αποτελεί ένα ισχυρό θεσμικό και τεχνολογικό  πλαίσιο για να υπερβούμε τις παθογένειες του παρελθόντος αλλά και για να επιτύχουμε σημαντικούς στόχους δημοσίου συμφέροντος.

vii. Διαδικασία βελτίωσης της εφαρμογής του νόμου 4412/2016

Βέβαια, έπειτα από δύο χρόνια εφαρμογής του νέου νόμου, εντοπίζονται προβλήματα που δυστυχώς σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν δημιουργήσει αρκετές καθυστερήσεις στην υλοποίηση έργων. Επίσης, προέκυψαν πολλά ερωτήματα από τις αναθέτουσες αρχές (Περιφέρειες, Δήμους κοκ).

Διατυπώνονται αιτήματα για εξαιρέσεις από την ισχύ του νόμου, αλλά γίνονται και προτάσεις βελτιωτικές για την περαιτέρω απλούστευση των διαδικασιών, την περαιτέρω μείωση του διοικητικού κόστους, τη μεγαλύτερη ευελιξία κ.ά. Μια επιτροπή που λειτουργεί στο πλαίσιο του ΚΥΣΟΙΠ συγκεντρώνει και αξιολογεί τις παρατηρήσεις και  τα αιτήματα  και σύντομα θα υπάρξουν συγκεκριμένες προτάσεις για τη νομοθετική διευθέτησή τους, ώστε οι διαδικασίες, όπου είναι δυνατόν, να απλουστευτούν, ο χρόνοι να συντμηθούν και ο νόμος να καταστεί ακόμη πιο  αποτελεσματικός στην εφαρμογή του.

viii. Στήριξη κι ενίσχυση της στοχοθεσίας του νόμου 4412/2016

Οι όποιες αλλαγές ωστόσο πρέπει να μην ακυρώνουν τη  κεντρική φιλοσοφία της μεταρρύθμισης Αντιθέτως οι όποιες αλλαγές πρέπει να υποβοηθούν στην επίτευξη των βασικών στόχων της:

• Ο πρώτος στόχος είναι ο εξυγιαντικός. Με  τη κατοχύρωση της διαφάνειας παντού  και τη διαρκή και με συνέπεια καταπολέμηση   φαινομένων  διαφθοράς. Παρόλο που η υλοποίηση της μεταρρύθμισης είναι ακόμη στην αρχή, τα οφέλη καταγράφονται στον δείκτη Αντίληψης Διαφθοράς της Transparency International όπου η Ελλάδα σημειώνει βελτίωση 12% την περίοδο 2014-2017.^[2]
• Ο δεύτερος στόχος είναι η βελτίωση της κοινωνικής αποτελεσματικότητας του συστήματος των δημοσίων συμβάσεων, με την ακόμη μεγαλύτερη απλοποίηση των διαδικασιών, σύντμηση στο ελάχιστο δυνατόν της απόστασης μεταξύ έναρξης ενός διαγωνισμού και καταβολής του τιμήματος.
• Ο τρίτος στόχος είναι ο αναπτυξιακός. Αναφέρομαι στην αξιοποίηση του νέου  θεσμικού πλαισίου για την επίτευξη αναπτυξιακών στόχων, όπως είναι η εξοικονόμηση δημοσίων πόρων σε συνδυασμό με την ενίσχυση της εγχώριας προστιθέμενης αξίας και τη διευκόλυνση της συμμετοχής μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων σε προγράμματα κρατικών προμηθειών και δημοσίων συμβάσεων, αξιοποιώντας και σχετικές ευρωπαϊκές οδηγίες και κατευθύνσεις. Κι εδώ τα πρώτα αποτελέσματα είναι ενθαρρυντικά αλλά οι δυνατότητες είναι τεράστιες. Η εθνική αναπτυξιακή στρατηγική προβλέπει την περαιτέρω συγκεντροποίηση και ηλεκτρονικοποίηση των διαγωνισμών και θέτει συγκεκριμένους ποσοτικούς στόχους προς επίτευξη.
• Ο τέταρτος στόχος είναι ο μετασχηματιστικός. Το νέο θεσμικό πλαίσιο μπορεί να λειτουργήσει και ως εργαλείο μετασχηματισμού και μετάβασης στο νέο υπόδειγμα Βιώσιμης και Δίκαιης Ανάπτυξης. Αυτό μπορεί να γίνει πχ με την επιβράβευση της κοινωνικά υπεύθυνης επιχειρηματικότητας, την ενίσχυση της καινοτομίας, τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης κτιρίων, τη δημιουργία ζήτησης για λογισμικό υψηλής καινοτομίας, την ενεργοποίηση των ειδικών καθεστώτων που προβλέπονται από το νόμο για την ενίσχυση της κοινωνικής επιχειρηματικότητας και συλλογικών οικονομικών υποκειμένων.

Ήδη, το Υπουργείο Οικονομίας συμμετέχει σε προγράμματα της ΕΕ για «πράσινες» δημόσιες συμβάσεις και για τη δημιουργία ενός Εθνικού Κέντρου Αριστείας, το οποίο θα συνδέει με συστηματικό τρόπο αναθέτουσες αρχές και οικονομικούς φορείς που ενδιαφέρονται για την προμήθεια καινοτόμων προϊόντων και υπηρεσιών.

Η επίτευξη βεβαίως των παραπάνω στόχων δεν είναι θέμα απλά τυπικής εφαρμογής του νόμου αλλά απαιτούνται συγκεκριμένα σχέδια και ενεργητικές πολιτικές, καθώς και αξιοποίηση καλών πρακτικών από άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Η μεταρρύθμιση λοιπόν του συστήματος των δημοσίων συμβάσεων είναι μια δυναμική διαδικασία που μόλις άρχισε αλλά έχει σημασία ότι άρχισε και προχωρεί δυναμικά. Και η παρούσα κυβέρνηση  όλοι εμείς έχουμε την ισχυρή βούληση να την πάμε μέχρι τέλους. Γιατί δεν αρκεί να βγούμε από την κρίση. Πρέπει να αφήσουμε πίσω μας παθογένειες του παρελθόντος, συστήματα και λογικές που μας οδήγησαν στη κρίση.  Σε όλη αυτή τη πορεία το υπό συζήτηση βιβλίο θα είναι ένα πολύτιμο εφόδιο για όλους τους συμμετέχοντες.

^[1] βλ. Έκθεση της ΕΕ για την καταπολέμηση της διαφθοράς, 3/2/2014

^[2] βλ. Ετήσιες Εκθέσεις της Transparency International για «Corruption Perceptions Index»

* Σημεία ομιλίας στη συζήτηση για το νόμο 4412/2016 για τις δημόσιες συμβάσεις, στην παρουσίαση του βιβλίου των Δ. Ράικου, Ε. Βλάχου & Ε. Σαββίδη