Ομιλία στην εκδήλωση που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς με αφορμή την κυκλοφορία της ελληνικής έκδοσης του EuroMemo Group «Παγιδευμένη ανάμεσα στην Covid19 και στον πόλεμο στην Ουκρανία: H ΕΕ το 2022».

Τα Euromemo -τα υπομνήματα των Ευρωπαίων Οικονομολόγων- θεωρώ ότι είναι ιδιαίτερα χρήσιμα διότι δίνουν ένα στίγμα των εξελίξεων αλλά και προτείνουν κατευθύνσεις πολιτικής από μια προοδευτική σκοπιά. Αποτελούν έτσι ένα πλαίσιο ανάλυσης και προτάσεων που βοηθά στον διάλογο καθώς και στην περαιτέρω εξειδίκευση. Το πιο σημαντικό είναι ότι τόσο οι αναλύσεις  όσο και οι προτάσεις γίνονται από τη σκοπιά των κοινωνικών αναγκών, της απασχόλησης, των δικαιωμάτων των εργαζομένων, της βιωσιμότητας της ανάπτυξης, της ειρήνης, της μείωσης της φτώχειας και  των ανισοτήτων, ενώ τα τελευταία χρόνια δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην προώθηση του κοινωνικού και οικολογικού μετασχηματισμού σε επίπεδο Ευρώπης αλλά και κάθε χώρας ξεχωριστά. Με την έννοια αυτή αποτελούν μια συμβολή στη διαμόρφωση,  τον διάλογο και την κοινή δράση για εναλλακτικές  προοδευτικές πολιτικές.

Η φετινή Έκθεση είναι ιδιαίτερα σημαντική και πλούσια διότι πραγματεύεται τη σύνθετη και δύσκολη  συγκυρία της πολλαπλής κρίσης που ζούμε, με τις συνέπειες της πανδημίας  του COVID-19 από τη μια πλευρά  και του πολέμου  στην Ουκρανία από την άλλη να διαπλέκονται με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, την ακρίβεια και τον πληθωρισμό.

Θα  κάνω ορισμένες επισημάνσεις αρχίζοντας με κάποιες από τις διαπιστώσεις της έκθεσης που μας αφορούν άμεσα.

Να αποτρέψουμε επανάληψη του «λάθους» του 2009-2010 και νέους κύκλους λιτότητας

Η Έκθεση των Ευρωπαίων Οικονομολόγων διαπιστώνει ότι «δεν πρέπει να αποκλείονται αρνητικές επιπτώσεις στη βιωσιμότητα του δημοσίου χρέους στα πιο ευάλωτα κράτη μέλη της ΕΕ» (σελ. 12)*. Ούτε πρέπει, συμπληρώνει η Έκθεση σε άλλο σημείο, να υποτιμηθεί «ο κίνδυνος πρόκλησης πανικού στην αγορά ομολόγων», που μπορεί να προκληθεί για διάφορους λόγους (σελ. 30). Και οι δύο αυτές διαπιστώσεις μας αφορούν άμεσα. Όπως αφορούν και τις άλλες χώρες του ευρωπαϊκού Νότου και ιδιαίτερα την Ιταλία. Γι’ αυτό ο πρωθυπουργός της Ιταλίας κ. Ντράγκι,  σε αντίθεση με τον κ. Μητσοτάκη που τα βλέπει όλα ρόδινα, είναι ανήσυχος. Και όπως δήλωσε πρόσφατα  «το λάθος του 2008 δεν πρέπει να επαναληφθεί». Βέβαια στην ετήσια ομιλία της για την Κατάσταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Πρόεδρος της Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν υποσχέθηκε, πριν από ένα χρόνο, ότι «δεν θα επαναλάβουμε το ίδιο λάθος» που κάναμε στην προηγούμενη οικονομική κρίση. Όμως η διαβεβαίωση αυτή  φαίνεται πως δεν είναι αρκετή στον κ. Ντράγκι και γι’ αυτό επανέρχεται, ζητώντας μάλιστα ειδική, έκτακτη, Σύνοδο Κορυφής προκειμένου να αποφασιστούν συγκεκριμένα μέτρα.

Ποιο είναι όμως το λάθος στο οποίο αναφέρονται ο Ιταλός πρωθυπουργός και η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής; Και πώς θα μπορούσε να αποτραπεί η επανάληψή του; Το λάθος αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο οι ευρωπαϊκές αρχές αντιμετώπισαν τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008-2010 και έχει αναλυθεί εκτενώς σε Εκθέσεις των Ευρωπαίων Οικονομολόγων προηγούμενων ετών. Βεβαίως δεν επρόκειτο για τεχνικό λάθος αλλά για πολιτική επιλογή, απόρροια της νεοφιλελεύθερης λογικής. Συγκεκριμένα, ενώ η κρίση ήταν ενεργή, η ΕΚΤ αύξησε τα επιτόκια και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, υπό την πίεση της Γερμανίας, επέβαλε σκληρή  λιτότητα. Ενώ χρειαζόταν αύξηση των δημοσίων δαπανών για τη στήριξη των οικονομιών, οι χώρες κλήθηκαν να μειώσουν τα ελλείμματά τους και η νομισματική πολιτική έγινε περιοριστική. Τότε ήταν που  ο Π. Κρούγκμαν έκανε λόγο για  «θρίαμβο των αποτυχημένων ιδεών». Πράγματι εκείνη η στροφή στη λιτότητα επιδείνωσε την κρίση, έθεσε τις πιο αδύναμες χώρες εκτός αγορών και  συνετέλεσε στην χρεοκοπία της Ελλάδας. Την επανάληψη αυτού του λάθους φοβάται ο Ντράγκι, όπως θα έπρεπε να το  φοβάται και ο κ. Μητσοτάκης.

Αντιμετώπιση της ακρίβειας

Σήμερα ένας νέος κύκλος λιτότητας δεν έχει ανάγκη από νομοθετικές περικοπές μισθών. Σε συνθήκες πληθωρισμού η ανεπαρκής αύξησή τους έχει το ίδιο αποτέλεσμα. Ο πληθωρισμός διαβρώνει την αγοραστική δύναμη των εισοδημάτων οδηγώντας σε φτωχοποίηση. Άρα η αποτροπή  νέου κύκλου λιτότητας και  φτωχοποίησης της κοινωνίας περνά μέσα από την αποτελεσματική αντιμετώπιση της ακρίβειας. Πρέπει καταρχήν  να μειωθούν  συνέπειες από την αύξηση  των τιμών της ενέργειας στους προϋπολογισμούς των νοικοκυριών, να στηριχτούν οι  οικογένειες και οι  επιχειρήσεις που αντιμετωπίζουν δυσκολίες, να αποκατασταθεί η αγοραστική δύναμη των μισθών και των συντάξεων, να καταπολεμηθεί η φοροδιαφυγή σε εθνικό και ευρωπαϊκό πλαίσιο, να φορολογηθούν  οι  εταιρίες που σημειώνουν υπερκέρδη, να ανακτηθεί ο δημόσιος χαρακτήρας και να ενισχυθεί ο ρυθμιστικός ρόλος των φορέων ενέργειας, πρέπει να επανασχεδιαστεί ο ενεργειακός και οικολογικός μετασχηματισμός με τρόπο που να προστατεύεται το δημόσιο συμφέρον και να διασφαλίζεται η βιωσιμότητα και η δικαιοσύνη στη μετάβαση. Πρέπει να συνδυάσουμε μέτρα άμεσης απόδοσης αλλά και μέτρα μακροχρόνιας διάρκειας διότι ο πληθωρισμός πηγάζει από την προσφορά άρα χρειάζονται μέτρα αναδιάρθρωσης και μετασχηματισμού των συστημάτων παραγωγής  και τιμολόγησης των προϊόντων ενέργειας. Επίσης η ακρίβεια επεκτείνεται στα τρόφιμα στα ενοίκια, τις μεταφορές, όλες τις υπηρεσίες και τα αγαθά. Άρα χρειάζεται ολομέτωπη και συντονισμένη αντιμετώπιση. Μέτρα σαν αυτά μπορούν να μετριάσουν τον πληθωρισμό και τις συνέπειες της ακρίβειας, αλλά μπορούν και να έχουν επαρκή και διατηρήσιμα αποτελέσματα μόνο αν εντάσσονται σε ένα νέο υπόδειγμα οικονομικής διακυβέρνησης της ευρωζώνης.

Νέο υπόδειγμα οικονομικής διακυβέρνησης

Αυτό είναι το πρώτο σταυροδρόμι, το μεγάλο δίλημμα με το οποίο βρίσκεται αντιμέτωπη η ΕΕ.

Υπάρχουν δυο γραμμές σκέψης  και αντίστοιχα μπλοκ δυνάμεων. Η μία άποψη θέλει οι όποιες αλλαγές να περιορίζονται σε κάποιες επιδιορθώσεις του υφιστάμενου  μοντέλου διακυβέρνησης. Αλλά αυτό δεν θα αποτρέψει τη λιτότητα, ούτε μια νέα κρίση χρέους ενώ θα  καθιστά αδύνατη την επίτευξη του στόχου για το κλίμα και τον περιορισμό της υπερθέρμανσης. Η άλλη γραμμή σκέψης, που υποστηρίζει και η Έκθεση των Ευρωπαίων οικονομολόγων, θεωρεί αναγκαίο ένα νέο υπόδειγμα οικονομικής διακυβέρνησης, οι μηχανισμοί του οποίου θα είναι εναρμονισμένοι με κοινωνικούς και οικολογικούς στόχους. Η αναγκαιότητα ενός νέου υποδείγματος πηγάζει από δυο δεδομένα. Το πρώτο είναι η αποτυχία του υφιστάμενου υποδείγματος -και με τη μορφή της χαλαρής και με τη μορφή της αυστηρής του εφαρμογής- να εξασφαλίσει βιώσιμη ανάπτυξη, σύγκλιση και μείωση ανισοτήτων. Το δεύτερο δεδομένο είναι ότι η προώθηση του κοινωνικού και οικολογικού μετασχηματισμού, που  αποτελεί και φιλοδοξία της ίδιας της ΕΕ και της πράσινης συμφωνίας, δεν μπορεί να υπηρετηθεί στο πλαίσιο του υφιστάμενου υποδείγματος. Ο λόγος δεν είναι μόνο οι συγκεκριμένοι περιοριστικοί δείκτες σχετικά με το χρέος και τα ελλείμματα αλλά είναι βαθύτερος. Και συγκεκριμένα είναι το γεγονός ότι τα κοινωνικά τα οικονομικά και τα οικολογικά προβλήματα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους, όπως αναγνωρίζουν και οι Στόχοι για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη του ΟΗΕ και ότι οι λύσεις που βασίζονται στην αγορά επιδεινώνουν τις κρίσεις, όπως έδειξε και η λειτουργία της ενεργειακής αγοράς. Επομένως συστατικά στοιχεία ενός νέου υποδείγματος πρέπει να είναι η ενσωμάτωση του κοινωνικού στο οικονομικό και η διασφάλιση της αρχής της βιωσιμότητας, της ανθεκτικότητας, της συμπερίληψης,  της δικαιοσύνης, η αναβάθμιση των δημοσίων αγαθών και υπηρεσιών και η ενίσχυση του κοινωνικού κράτους, ο συντονισμός δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής για τη χρηματοδότηση δημόσιων επενδύσεων για την υγεία το κλίμα και άλλες βασικές υποδομές και λειτουργίες, η αποτροπή νέων κρίσεων χρέους και πανικού στις αγορές ομολόγων με ευθύνη της ΕΚΤ, ο εκδημοκρατισμός των πολιτικών και του τρόπου διαμόρφωσης τους με ισχυρότερη εμπλοκή του Ευρωκοινοβουλίου και των κοινωνικών φορέων και κινημάτων. Οι δυο γραμμές σκέψης αντανακλούν δυο εκδοχές του μέλλοντος, της ταυτότητας και του διεθνούς ρόλου της Ευρώπης.

Ο τερματισμός του πολέμου κορυφαία προτεραιότητα

Παρότι η ακρίβεια τροφοδοτείται από πολλές αιτίες, η παράταση του πολέμου και των κυρώσεων την επιδεινώνει, δημιουργεί συνθήκες επισιτιστικής κρίσης και κινδύνους για την παγκόσμια ειρήνη. Το δεύτερο  πεδίο λοιπόν στο οποίο δοκιμάζεται και κρίνεται η ταυτότητα, το μέλλον και ο διεθνής ρόλος της Ευρώπης είναι η στάση απέναντι στον πόλεμο. Είναι το δεύτερο  σταυροδρόμι.

Η Έκθεση των Ευρωπαίων οικονομολόγων συνδυάζοντας την πολιτική οικονομία και θεωρίες διεθνών σχέσεων επιχειρεί μια ουσιαστική ανάλυση των συνθηκών που εξέθρεψαν τον πόλεμο. Δεν αρκείται στην καταδίκη της Ρωσίας και την ανάλυση των ευθυνών της  αλλά επιχειρεί να βρει τα κλειδιά για την υπέρβαση της επικίνδυνης κατάστασης η οποία γίνεται ακόμη πιο επικίνδυνη λόγω της έκτασης και της φύσης των κυρώσεων. Η εν λόγω ανάλυση, αφενός δείχνει την ανάγκη ειρήνευσης, πριν η πολεμική σύγκρουση γενικευτεί και πάρει τη μορφή ενός πυρηνικού πολέμου, σενάριο εφιαλτικό που όμως κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει. Αφετέρου, δείχνει την ανάγκη ενός συνολικού συστήματος ασφαλείας για όλη την Ευρώπη, το οποίο θα απαντά σε ανάγκες ασφάλειας όλων των μερών. Τέλος αναδεικνύει το ρόλο της Ευρώπης, ρόλο διαμεσολάβησης και ενεργητικής πολιτικής για μια διαρκή ειρήνη, βασισμένη σε μια λογική αμοιβαίας επωφελούς αλληλεξάρτησης. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν δυνάμεις και συμφέροντα που επενδύουν στη διαιώνιση του πολέμου, στη διαρκή κούρσα των εξοπλισμών, που εκτρέπουν και απομακρύνουν την ανθρωπότητα από τα καυτά προβλήματά της, την αντιμετώπιση της ακρίβειας, της  φτώχειας, των ανισοτήτων,  την προστασία της δημόσιας υγείας, την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.

Η Ευρώπη βρίσκεται λοιπόν κι εδώ αντιμέτωπη με ένα καυτό δίλημμα: Θα συγκεντρώσει το πολιτικό και το οικονομικό της κεφάλαιο για την οικοδόμηση μιας  αποτελεσματικής διεθνούς συνεργασίας με στόχο τον τερματισμό του πολέμου, την οικοδόμηση βιώσιμης ειρήνης και την ανάπτυξη της διεθνούς συνεργασίας για το κλίμα και τον παγκόσμιο, κοινωνικό και οικολογικό μετασχηματισμό  ή  θα επενδύσει το μέλλον της στην κούρσα των εξοπλισμών, στη δημιουργία ανταγωνιστικών μπλοκ και σφαιρών επιρροής και την εμπλοκή της σε επιθετικούς πολέμους με προφανείς αρνητικές συνέπειες για την ίδια και για την ανθρωπότητα.

Κρίση ηγεμονίας και ο ρόλος της Αριστεράς

Η δημοσιονομική και η νομισματική απάντηση στην πανδημία τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, εκθέτει πολιτικά το δόγμα ΤΙΝΑ -There Is No Alternative- των τελευταίων δεκαετιών ως ένα «νεοφιλελεύθερο κατασκεύασμα με ολέθριες συνέπειες» (24). Το δόγμα αυτό, που είχε γίνει «σημαία» στην περίπτωση της Ελλάδας και των άλλων αδύναμων χωρών, αποδείχτηκε σημαία ευκαιρίας που χρησιμοποιείται κατά βούληση από τους ισχυρούς ενάντια στους αδυνάμους. Και επιβεβαιώθηκε ότι πίσω από κάθε επιλογή δρουν συγκεκριμένα συμφέροντα ιδιωτικά και κρατικά. Μπορούμε λοιπόν να μιλήσουμε για μια κρίση ηγεμονίας της κυρίαρχης πολιτικής καθώς  δεν έχει αξιόπιστες απαντήσεις στα κοινωνικά προβλήματα, και η πολιτική της δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες της κοινωνικής πλειοψηφίας, γι’ αυτό και συναντά την αυξανόμενη κοινωνική δυσαρέσκεια, όπως φάνηκε και στις πρόσφατες εκλογές στη Γαλλία. Οι ποιοτικές αλλαγές που εισήχθησαν, υπό την πίεση της πανδημίας, σε συνδυασμό με την κατάρρευση του δόγματος ότι δεν υπάρχουν εναλλακτικές και την αδυναμία των κυρίαρχων πολιτικών να δώσουν βιώσιμες απαντήσεις στα κοινωνικά προβλήματα, ανοίγουν χώρο στο δημόσιο διάλογο για προοδευτικές πολιτικές. Ταυτόχρονα όμως δημιουργούν και κινδύνους ακροδεξιάς στροφής, αν οι αριστερές και προοδευτικές δυνάμεις δεν προσφέρουν αξιόπιστες απαντήσεις. Θα πρέπει συνεπώς, στη φάση αυτή,  να πολιτικοποιήσουμε  τον κοινωνικό θυμό και την κοινωνική δυσαρέσκεια, να τη συνδέσουμε με τις κοινωνικές και πολιτικές αιτίες των προβλημάτων. Πρέπει να συνδυάσουμε πιο ενεργητικά την ανάγκη διαλόγου, ακόμη και αντιπαράθεσης, ανάμεσα σε διαφορετικές ιδέες, σχέδια, και προτεραιότητες  με την ανάγκη κοινής ενωτικής δράσης, τόσο εντός της Αριστεράς όσο και  στον ευρύτερο προοδευτικό χώρο. Πρέπει να δράσουμε και στο πεδίο της διεκδίκησης της κυβερνητικής εξουσίας, σε χώρες όπως στην Ελλάδα που αυτό είναι εφικτό αλλά και στο επίπεδο των κινημάτων, πρωτοστατώντας για την ανάπτυξη ενός μαζικού κινήματος ειρήνης. Η Έκθεση των Ευρωπαίων Οικονομολόγων μας βοηθά να ξεχωρίσουμε τα πιο σημαντικά από τα επίδικα της συγκυρίας όπως:

• Η ήττα των νεοφιλελεύθερων και συντηρητικών ιδεών και πολιτικών επιλογών στην Ελλάδα και στην Ευρώπη.
• Η ολομέτωπη επίθεση στην ακρίβεια και η αποτροπή ενός νέου κύκλου λιτότητας.
• Η διαμόρφωση ενός νέου υποδείγματος οικονομικής διακυβέρνησης στην ΕΕ – εναρμονισμένο με τους στόχους της σύγκλισης, της μείωσης των ανισοτήτων και της προώθησης του κοινωνικού και οικολογικού μετασχηματισμού.
• Η ανάληψη πρωταγωνιστικού ρόλου από την ΕΕ για την αποκλιμάκωση της πολεμικής αντιπαράθεσης με στόχο τον τερματισμό του πολέμου και τη δρομολόγηση διαδικασιών για μια διατηρήσιμη ειρήνη και αμοιβαία επωφελή συνεργασία στην Ευρώπη και τον κόσμο.

* Οι σελίδες σε παρένθεση παραπέμπουν στην ελληνική έκδοση: Ευρωπαίοι Οικονομολόγοι για μια Εναλλακτική Πολιτική. Υπόμνημα 2022, έκδοση Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς.