Ομιλία στο διεθνές συνέδριο «Συμμαχία Ενάντια στη Λιτότητα – Για τη Δημοκρατία στην Ευρώπη».

Το συνέδριο αυτό γίνεται σε μια κρίσιμη για τη χώρα αλλά και για την Ευρώπη και για τον κόσμο στιγμή. Δίνουμε με αποφασιστικότητα και με ενότητα, ως κυβέρνηση και ως κοινωνία τη δεύτερη μεγάλη μάχη μέσα σ’ ένα χρόνο, μάχη σ’ έναν πόλεμο που συνεχίζεται. Τη μάχη της ανθρωπιάς και της αλληλεγγύης, τη μάχη για το προσφυγικό και για τους πρόσφυγες. Είναι μια μάχη πρωτίστως αξιών και αρχών. Και είναι μία μάχη, η οποία διαμορφώνει νέες διαχωριστικές γραμμές μέσα στην κοινωνία και σε όλη την Ευρώπη.

Προσφυγική κρίση και Ευρώπη: Δίνοντας μια μάχη αξιών

Ζούμε ένα ιστορικό στοίχημα. Το λέγαμε και παλαιότερα για την Ευρώπη. Θυμίζαμε την κρίση του ‘29 και τις μεγάλες διαχωριστικές γραμμές που ανέδειξε τότε. Το λέγαμε θεωρητικά, σήμερα όμως νομίζω ότι είναι πιο απτό το δίλημμα. Από τη μια είναι η μαύρη προοπτική της ξενοφοβίας και του ρατσισμού, που θυμίζει τις πιο σκοτεινές σελίδες της Ευρώπης, από την άλλη όμως είναι η προοπτική της αναγέννησης των αξιών του Διαφωτισμού, του ανθρωπισμού και της αλληλεγγύης.

Είναι αυτή η προοπτική που όχι μόνο είναι χρέος μας αυτονόητο να ακολουθήσουμε, αλλά είναι και μια ευκαιρία για να σχεδιάσουμε μία φυγή προς τα εμπρός για την Ελλάδα, ένα σχέδιο με το οποίο θα μπορέσει να γίνει τη χώρα μας ξανά μια δύναμη ενεργή και πρωτοπόρα στον αγώνα για την ειρήνη και την αλληλεγγύη. Είναι μια ευκαιρία, επίσης, για την επικαιροποίηση του αιτήματος για την επαναθεμελίωση της Ευρώπης, της ευρωπαϊκής ενοποίησης, πάνω στις αρχές της αλληλεγγύης και της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Τη νέα αυτή μάχη για το προσφυγικό η κυβέρνηση δεν τη δίνει μόνη. Τη δίνει ενωμένη, με τις εθελοντικές και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, με τις δομές της αλληλεγγύης, με τη συμβολή της Εκκλησίας. Είναι μια μάχη, θα έλεγα, όλου του λαού και όλης της κοινωνίας, και αυτό της δίνει μία ευρύτερη δυναμική. Μόνον έτσι μπορεί, πράγματι, μια χώρα που μαστίζεται τόσο πολύ από την κοινωνική και οικονομική κρίση να αντιμετωπίζει αυτή τη νέα πρόκληση.

Η Ελλάδα μέρος της λύσης του προσφυγικού

Ποιο είναι το σχέδιό μας και ποιοι οι στόχοι μας; Είναι ημέρα εξελίξεων στην Ευρώπη. Θα έχουμε το χρόνο να μελετήσουμε τις συμφωνίες σε βάθος, αλλά όποιες συμφωνίες αποφασίστηκαν σήμερα, γνωρίζουμε ότι θα έχουν δυσκολίες. Θα κριθούν στην πράξη επομένως, διότι η επιτυχία τους εξαρτάται από τη συνισταμένη της δράσης πάρα πολλών παραγόντων πέρα από εμάς – από το τι θα κάνει η Ευρώπη, τι θα κάνουν επιμέρους χώρες της Ευρώπης, τι θα κάνει η Τουρκία, τι θα γίνει στην εστία της κρίσης. Ας μην ξεχνάμε ότι μιλάμε μόνο για τα αποτελέσματα της κρίσης, τα συμπτώματα.

Η βασική εστία της κρίσης είναι ο πόλεμος, είναι η δυστυχία, είναι η αποσταθεροποίηση της Συρίας και της Μ. Ανατολής και της Β. Αφρικής σε ένα μεγάλο μέρος. Εμείς δε θα ησυχάσουμε μέχρι να δούμε δεσμεύσεις και μέχρι να δούμε να υλοποιούνται οι δεσμεύσεις, διότι αρκετές διαψεύσεις έχουμε ως τώρα. Δεν πρέπει να επαναπαυόμαστε όσο θα υπάρχουν κλειστά σύνορα, όσο οι πόλεμοι θα συνεχίζονται. Πρέπει να συνεχίσουμε να αγωνιζόμαστε σε τρία τουλάχιστον μέτωπα:

Πρώτον, για ένα ολοκληρωμένο και αξιόπιστο σχέδιο που θα στηρίζεται σε διεθνές δίκαιο και θα δίνει έμφαση στις αρχικές εστίες της κρίσης, δηλαδή στον τερματισμό του πολέμου στη Συρία, την επίλυση του παλαιστινιακού και την ανασυγκρότηση και σταθεροποίηση της ευρύτερης περιοχής. Αν διατίθετο ένα ποσό έγκαιρα ή έστω και τώρα, ένα σχέδιο τύπου «Μάρσαλ» για την περιοχή, και ριζικότερα αποτελέσματα θα είχε αλλά και δε θα υπήρχε όλη αυτή η δυστυχία και η συμφορά των ανθρώπων οι οποίοι προσφεύγουν σε εμάς για βοήθεια. Και αυτό ακριβώς δείχνει ότι το πρόβλημα όχι μόνο δεν είναι ελληνικό αλλά υπερβαίνει ακόμη και τα όρια της Ευρώπης, διότι ένα τέτοιο σχέδιο απαιτεί τη σύμπραξη των ευρύτερων παγκόσμιων δυνάμεων, όπως είναι προφανές.

Σε ένα τέτοιο σχέδιο, η κυβέρνηση επιθυμεί – και το έχει δείξει – η χώρα μας να παίξει ρόλο  πρωταγωνιστικό. Και στη συγκρότησή του αλλά και στην υλοποίησή του. Θέλουμε να είμαστε μέρος της λύσης του προβλήματος και όχι  μέρος του προβλήματος. Και έτσι ενεργήσαμε από την αρχή. Και πιστεύουμε ότι, κάνοντας αυτό, θα μπορέσουμε  ως χώρα και ως κοινωνία  να αναβαθμίσουμε τη διεθνή μας θέση, να ενισχύσουμε το διεθνή ρόλο και το κύρος της χώρας μας.

Το δεύτερο μέτωπο είναι η ανθρώπινη διαχείριση  όσων μένουν προσωρινά στη χώρα μας, μέχρι να μετεγκατασταθούν ή μέχρι να ταυτοποιηθούν πλήρως. Πρόκειται για μία κατάσταση μεταβατική, που όμως και μέσα σε αυτή έχουμε ευθύνη να εξασφαλίσουμε τις πληρέστερες συνθήκες υγιεινής, σίτισης, ασφάλειας το σεβασμό των δικαιωμάτων αυτών των ανθρώπων.

Και το τρίτο μέτωπο είναι η προετοιμασία  των υποδομών. Ένα μέρος αυτών των προσφύγων, το μέρος που θα μας αναλογεί με βάση το συνολικότερο σχέδιο, να τους φιλοξενήσουμε για μια διαρκέστερη περίοδο. Σε καμιά περίπτωση όμως δεν θα ανταλλάξουμε χρήματα με πρόσφυγες.

Ευρώπη της συνεργασίας και όχι των κλειστών συνόρων

Όραμά μας δεν είναι να γίνουμε «επιδοτούμενοι συνοριοφύλακες» της Ευρώπης, δεν είναι να γίνουμε αποθήκη ψυχών με κάποια υλικά ανταλλάγματα. Θέλησή μας είναι να συμβάλουμε με θυσίες και προσπάθειες στο να λυθεί το πρόβλημα. Και η λύση του προβλήματος εξαρτάται από όλους. Δεν μπορεί να λυθεί αν δεν υπάρξει ένα μέρισμα ευθύνης για όλες τις χώρες, για όλες τις κοινωνίες και για όλους τους λαούς. Αυτή είναι μια απλή αλήθεια, που ο κάθε άνθρωπος την καταλαβαίνει.

Η στάση μας απέναντι στις μονομερείς κρατικές πολιτικές, είναι στάση αυστηρή, όχι διότι δημιουργούν πρόβλημα μόνο σε εμάς, αλλά διότι υπονομεύουν, υποσκάπτουν την αναγκαία κοινή ευρωπαϊκή πολιτική και δηλητηριάζουν τις σχέσεις ανάμεσα σε λαούς και κοινωνίες. Όμως στηλιτεύουμε τα «δύο μέτρα και δύο σταθμά» που ακολουθεί η Ευρώπη. Πέρυσι κόντεψε να καταστραφεί αυτή η χώρα επειδή, υποτίθεται, δεν τηρούσαμε τους κανόνες. Σήμερα, οι κανόνες παραβιάζονται πολλαπλά και βλέπουμε μία εντελώς διαφορετική στάση. Όμως μέχρι εκεί. Εμείς δεν υιοθετούμε το δόγμα της τιμωρίας. Η απάντησή μας δεν είναι να τιμωρηθούν εκείνες οι χώρες που μας τιμωρούν. Η απάντησή μας είναι να υπάρξει εντατικοποίηση της προσπάθειας για μια κοινή ευρωπαϊκή πολιτική, που θα απομονώνει ακριβώς ακραίες φωνές και ακραίες συμπεριφορές.

Η στάση μας απέναντι στους γείτονες είναι επίσης σαφής. Τους λέμε ότι: «κάνετε λάθος με το κλείσιμο των συνόρων, υπηρετείτε την Ευρώπη των αποκλεισμών, από την οποία πρώτα θύματα θα είστε πάλι εσείς. Βλάπτετε επομένως, όχι την Ελλάδα, βλάπτετε το μακροχρόνιο συμφέρον των ίδιων των δικών σας  λαών». Εμείς ως λαός δε μετανιώνουμε που τηρήσαμε σε ανάλογη περίπτωση διαφορετική στάση. Ένα εκατομμύριο γείτονές μας μπήκαν στην Ελλάδα τη δεκαετία του ‘90. Δώδεκα χιλιάδες παιδιά, Σερβόπουλα, φιλοξενήσαμε – και το λέμε με καμάρι – στα χρόνια του πολέμου. Ήταν «τα παιδιά του πολέμου», όπως έγραφαν τότε οι εφημερίδες. Δε μετανιώνουμε γι’ αυτή μας τη στάση. Εμείς αυτή την πολιτική αρχών θα συνεχίσουμε. Και πιστεύουμε ότι σε περιόδους μεγάλων αναταράξεων, όπως αυτές που ζούμε, θα πρέπει να σκεφτούμε με όρους στρατηγικούς και μακροπρόθεσμους.

Η μακροπρόθεσμη στρατηγική, λοιπόν, και για την Ελλάδα και για την πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας και για τη Βουλγαρία και για τη Σερβία και για όλη τη Βαλκανική, δεν είναι να υψώσουμε τείχη και να δημιουργήσουμε έριδες ή να αναζωπυρώσουμε εθνικισμούς του παρελθόντος. Το μέλλον μας είναι κοινό,  είναι η βαλκανική συνανάπτυξη, όπως κάποιοι σε αυτόν τον πολιτικό χώρο είχαμε πει ήδη από τη δεκαετία του’90.

Η μάχη του 2015, μάχη για τη Δημοκρατία στην Ευρώπη

Αυτή όμως είναι η δεύτερη μάχη. Και την είπα «δεύτερη», διότι η πρώτη μάχη βέβαια ήταν εκείνη της διαπραγμάτευσης που συνεχίζεται. Και θα ήθελα απλώς να κάνω μια υπενθύμιση, διότι κινδυνεύει να ξεχαστεί, τι προτείναμε πέρυσι το Γενάρη. Τι πρότεινε η κυβέρνηση μόλις εκλέχθηκε; Μήπως προτείναμε να υλοποιηθεί το σχέδιό μας παραβιάζοντας τους ευρωπαϊκούς κανόνες; Μήπως προτείναμε να ακουστεί η φωνή μόνο του ελληνικού λαού αγνοώντας τις φωνές των άλλων λαών; Όχι. Αυτό που προτείναμε ήταν τότε μία συμφωνία αμοιβαία επωφελής. Και δεν την προτείναμε μόνο εμείς.

Στο πρώτο Eurogroup που έτυχε να είμαι, θυμάμαι ζωντανά τις δύο απόψεις: η μία άποψη έλεγε ότι πρέπει να συνδυάσουμε την πολιτική βούληση που δημοκρατικά εξέφρασε ο ελληνικός λαός με τους κανόνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και να βρούμε ένα κοινό έδαφος, το περιβόητο «common ground». Η άλλη άποψη έλεγε «τίποτα δε θα συζητήσουμε, αδιαφορούμε αν έγιναν εκλογές και ποιο ήταν το αποτέλεσμά τους. Το μόνο που πρέπει να κάνει η ελληνική κυβέρνηση είναι να ολοκληρώσει την πέμπτη αξιολόγηση, που δεν ολοκλήρωσε η προηγούμενη κυβέρνηση Σαμαρά». Αντιμετώπιζαν δηλαδή με αντιδημοκρατικό τρόπο, ένα δημοκρατικό αίτημα. Και ο λόγος που το λέω αυτό είναι ότι σήμερα γίνεται επίκαιρο: H συμφωνία που εμείς προτείναμε ήταν μία συμφωνία «win-win», δεν ήταν μια πρόταση αφελών ευρωπαϊστών, αλλά ήταν μια πρόταση συνειδητή, που έβλεπε ότι υπάρχει ένα κοινό συμφέρον, που αφορά και την Ελλάδα και αφορά και την Ευρώπη.

Μας λένε ότι ηττηθήκαμε. και βεβαίως δεν πετύχαμε το στόχο μας. Αλλά ποιοι νίκησαν; Είναι περήφανη σήμερα η Γερμανία; Κέρδισε σε κύρος η Ευρώπη από αυτά που έγιναν πέρυσι το καλοκαίρι; Είναι πραγματικά νικητές αυτοί που βλέπουν την ακροδεξιά να αναζωπυρώνεται στην ίδια τη Γερμανία, μέσα ακριβώς από τις προσβολές, τα ψεύδη ότι δήθεν η Ελλάδα φταίει για την κρίση του ευρώ; Ο λόγος που τα αναφέρω λοιπόν αυτά είναι διότι νομίζω ότι η προσφυγική κρίση μπορεί να διευκολύνει σήμερα να δούμε ότι και εκείνη τότε ήταν μια μάχη αρχών, μια μάχη για τη δημοκρατία στην Ευρώπη, ήταν μια μάχη για αρχές και όχι απλώς μια μάχη για κονδύλια, για ποσά, για διαδικασίες ή για τεχνικούς χειρισμούς.

Εμείς λοιπόν αυτόν το χρόνο αντιμετωπίσαμε δύο σχέδια ταυτόχρονα. Το σχέδιο των εγχώριων αντιδραστικών δυνάμεων που ήθελαν να αποτρέψουν τη νίκη του ΣΥΡΙΖΑ ή, αφού κέρδισε ο ΣΥΡΙΖΑ, να μείνει η κυβέρνηση αυτή μια σύντομη «αριστερή παρένθεση». Τα σχέδια αυτά προέβλεπαν κατάρρευση της κυβέρνησης ήδη από το Μάρτιο ή έστω λίγο αργότερα. Και το δεύτερο σχέδιο ήταν εκείνο που ήθελε να αποτρέψει μετατοπίσεις προς την Αριστερά σε άλλες χώρες της Ευρώπης, όπως στην Ισπανία, την Πορτογαλία, την Ιρλανδία και αλλού.

Νομίζω ότι οι εξελίξεις δείχνουν πως εμείς ναι μεν δεν πετύχαμε τους στόχους μας, υποχρεωθήκαμε σε μία αναδίπλωση, αλλά τα σχέδια αυτά ανατράπηκαν και τα δύο.

Στην Ελλάδα η κυβέρνηση ανανέωσε τη λαϊκή εντολή και στην Ευρώπη η διαδικασία των μετασχηματισμών και των αριστερών μετατοπίσεων συνεχίζεται σε αρκετές χώρες. Ήταν όντως μία σκληρή μάχη, σε έναν πόλεμο ο οποίος συνεχίζεται.

Αγώνας για την αλλαγή της χώρας: Η σύγκρουση του παλιού με το νέο

Η τρίτη μάχη όμως που δίνουμε, είναι μια μάχη που αφορά το εσωτερικό της χώρας, είναι μια μάχη για την αλλαγή του κράτους και της κοινωνίας. Είναι προφανές ότι είμαστε μια κοινωνία σε μετάβαση και, όπως ξέρουμε, σε κάθε τέτοια ιστορική φάση, σε κάθε τέτοια ιστορική διαδικασία, υπάρχει μια μεγάλη και πολυεπίπεδη σύγκρουση με κοινωνικό περιεχόμενο, μια μάχη ανάμεσα στο νέο και στο παλιό.

Το πέρασμα στη νέα πραγματικότητα

Και ξέρουμε επίσης ότι σε αυτές τις μάχες το παλιό δεν υποχωρεί εύκολα. Όχι μόνο δεν υποχωρεί, αλλά αποκτά και μια επιθετικότητα, προσπαθεί να κρατήσει ή να ανακτήσει προνόμια που χάνει. Πάρτε το παράδειγμα της επιχειρηματικότητας. Στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώρες δεν έχουμε μία μορφή επιχειρηματικότητας. Έχουμε επιχειρήσεις οι οποίες κερδίζουν αξιοποιώντας εξαρτημένη εργασία, γνώση, τεχνολογίες, νέες μορφές οργάνωσης, διεθνοποίηση, εξαγωγές κλπ. Έχουμε όμως και μορφές επιχειρηματικότητας που βασικό τους όπλο ήταν η σχέση τους με την εκάστοτε εξουσία. Είναι αυτό το φαινόμενο που έχει ονομαστεί «διαπλοκή». Δεν πρόκειται μόνο περί διαπλοκής, είναι μια μορφή καπιταλισμού. Αυτή λοιπόν η μορφή καπιταλισμού, αυτή η μορφή της  επιχειρηματικότητας που ως τώρα στηριζόταν στο γεγονός ότι μπορούσε με ένα τηλέφωνο να παίρνει δάνεια, να διαγράφει δάνεια, να λύνει προβλήματα, αυτή η μορφή έχει ξεπεραστεί, όχι από εμάς, έχει ξεπεραστεί από τα πράγματα. Είτε θα προσαρμοστούν είτε θα έχουν διαρκώς και περισσότερα προβλήματα.

Οι θεσμοί λειτουργούν πλέον σε νέα πολιτικά πλαίσια

Μια δεύτερη διαδικασία η οποία είναι σε εξέλιξη είναι η διαδικασία κατά την οποία παλιοί θεσμοί, λειτουργούν τώρα πλέον σε νέα πολιτικά πλαίσια. Και διαπιστώνουμε αντιφατικές καταστάσεις. Υπάρχουν περιπτώσεις  που οι θεσμοί αυτοί αντιδρούν προς την κυβέρνηση σε κάθε αλλαγή. Έχουμε όμως και φαινόμενα αξιοσημείωτα όπου οι ίδιοι οι θεσμοί, χωρίς να τους αλλάξουμε, μέσα σε νέο πολιτικό πλαίσιο παράγουν θετικά αποτελέσματα. Παραδείγματος χάριν η δικαιοσύνη. Η ίδια δικαιοσύνη και οι ίδιες αρχές είναι αυτές που αποκαλύπτουν σήμερα εκβιαστές και συμμορίες εκβιαστών. Οι ίδιες αρχές είναι εκείνες που δεν μπορούσαν επί χρόνια να ταυτοποιήσουν κάποιους από τη λίστα Λαγκάρντ και σήμερα με τη λίστα Μπόργιανς, που είναι και πιο δύσκολη λίστα διότι δεν έχει πλήρη στοιχεία, σε λίγες εβδομάδες ταυτοποιήθηκαν εκατοντάδες άτομα που έχουν ανοιχτούς λογαριασμούς με τις φορολογικές αρχές.  Αυτή λοιπόν η διαδικασία έχει ενδιαφέρον, διότι όλο αυτό γίνεται μέσα από μάχες. Διότι αυτοί που φοβούνται ότι θα θιγούν αποτελούν το δεύτερο μπλοκ το οποίο αντιδρά βίαια στην κυβέρνηση. Το πρώτο είναι αυτό που πλουτίζει και πλούτιζε με τις πολιτικές του σχέσεις, το δεύτερο είναι αυτό που έχει δικαστικές εκκρεμότητες και φοβάται ότι, αν λειτουργήσουν οι θεσμοί με αντικειμενικότητα, ενδεχομένως να έχει προβλήματα.

Νέο κοινωνικό κράτος προστασίας, αλληλεγγύης και δικαιοσύνης

Και η τρίτη διαδικασία είναι η πιο ενδιαφέρουσα. Είναι η διαδικασία της δημιουργίας νέων θεσμών, εφαρμογής νέων πολιτικών. Για παράδειγμα, προχωρεί αυτή η κυβέρνηση σε έναν επανασχεδιασμό του κοινωνικού κράτους, με νέες αρχές, με νέες αξίες. Δε μας ενδιαφέρει να δώσουμε μόνο ένα πιάτο φαΐ στο φτωχό. Θέλουμε να βελτιώσουμε την ικανότητα των ανθρώπων να αντιστέκονται και να κάνουν σχέδια ζωής. Και αυτό είναι πιο σύνθετο. Διότι εκτός από φαΐ, θέλει εκπαίδευση, θέλει πολιτισμό. Επανασχεδιάζουμε λοιπόν το κοινωνικό κράτος με βάση τις νέες ανάγκες που δεν υπήρχαν πριν.

Είμαστε μια κοινωνία σε φοβερή μετάλλαξη, με τεράστια ποσοστά φτώχειας, με τεράστια ποσοστά ανεργίας, με κινδύνους κοινωνικών αποκλεισμών. Δεν αρκεί λοιπόν να ξαναδούμε το κοινωνικό κράτος ως ένα μέγεθος που θα του δώσουμε κάποια λεφτά παραπάνω ή θα το μεγαλώσουμε. Θέλει αναδόμηση, για να δημιουργήσουμε δομές και θεσμούς κάτω, στη βάση, στην κοινωνία. Και πρέπει να βρούμε τρόπους, επίσης, να συνδυάσουμε δομές δημόσιες με δομές κοινωνικές, αλληλέγγυες, συλλογικές προσπάθειες και πρωτοβουλίες. Είναι ένα πείραμα δύσκολο, διότι γίνεται μέσα σε στενότητες δημοσιονομικές, αλλά ταυτόχρονα περικλείει τη δυναμική του να αξιοποιήσουμε ακριβώς δυνάμεις της κοινωνίας που στο παλιό μοντέλο ήταν αποξενωμένες και απέναντι.

Νέοι θεσμοί για τον πολίτη και την ανάπτυξη

Θέτουμε τις βάσεις για ένα νέο παραγωγικό υπόδειγμα στην αγροτική οικονομία και την οικονομία γενικότερα. Και πέρα από το κράτος και την αγορά δημιουργούμε «χώρο» και κίνητρα για την ανάπτυξη της συνεργατικής, της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας των αναγκών. Σχεδιάζουμε νέους αναπτυξιακούς θεσμούς και νέα εναλλακτικά χρηματοδοτικά εργαλεία, που θα μπορούμε να τα παρουσιάσουμε σύντομα, τους επόμενους μήνες, και τα οποία ακριβώς θα επιλύσουν προβλήματα χρόνια. Διότι ακόμη και στις «καλές εποχές» του χρηματοπιστωτικού συστήματος η μικρομεσαία επιχείρηση δεν είχε εύκολη πρόσβαση στη χρηματοδότηση. Υπήρχε και τότε τραπεζικός αποκλεισμός – πολύ περισσότερος βέβαια σήμερα.

Νέο πλαίσιο αντικειμενικής αξιολόγησης στο Δημόσιο

Προωθούμε νέους θεσμούς επιλογής και αξιολόγησης στελεχών υψηλής ευθύνης. Να τελειώσει αυτό το σύστημα που υπάρχει εδραιωμένο στη χώρα επί δεκαετίες, που η κάθε κυβέρνηση ψάχνει τριγύρω της να βρει γνωστούς και φίλους να διορίσει. Το νομοσχέδιο Βερναρδάκη διασφαλίζει ακριβώς ένα αντικειμενικό σύστημα, ένα μητρώο στελεχών, από το οποίο θα επιλέγονται με αντικειμενικές και αξιοκρατικές διαδικασίες τα στελέχη, όπως και νέοι θεσμοί αξιολόγησης και ανάδειξης γενικότερα στο Δημόσιο.

«Διαύγεια» στον τραπεζικό τομέα

Προωθούμε τη διαφάνεια και τη διαύγεια στις τράπεζες. Να σταματήσουν τα ιδιόμορφα μυστικά κονδύλια. Γιατί να μην ξέρει η κοινωνία πού διαθέτουν οι τράπεζες τις διαφημίσεις τους, τις χορηγίες τους; Αν αυτό γινόταν, αν υπήρχε γενικότερος έλεγχος της κοινωνίας, δε θα έβλεπε κάποιος ότι έντυπα λαθρόβια, χωρίς κυκλοφορία, παίρνουν χιλιάδες ευρώ διαφήμιση; Και γενικότερα να σταματήσει αυτή η διαδικασία και η λογική των χαριστικών δανείων προς όσους έχουν δύναμη. Και όχι μόνο στις τράπεζες, αλλά και στις Δημόσιες Επιχειρήσεις, το κράτος, διαφάνεια παντού.

Μεγάλες συγκρούσεις για τις νέες συναινέσεις

Τι επιδιώκουμε μέσα από αυτές τις αλλαγές; Πρώτον, να λύσουμε προβλήματα, μερικά από τα οποία είναι χρόνια προβλήματα του ιστορικού παρελθόντος, που κάποτε κάποιος θα μπορούσε να ονομάσει «προβλήματα αστικού εκσυγχρονισμού». Μόνο που σήμερα δεν είναι προβλήματα αστικού εκσυγχρονισμού, διότι συνδέονται άμεσα με την επίλυση του κοινωνικού προβλήματος. Είναι προβλήματα μετάβασης της κοινωνίας σ’ ένα νέο υπόδειγμα. Ταυτόχρονα, όμως, μέσα από όλες αυτές τις συγκρούσεις θέλουμε η κοινωνία να συνειδητοποιήσει τα πραγματικά διλήμματα και τις μεγάλες επιλογές που έχουμε να κάνουμε. Και να συγκροτήσουμε επομένως εκείνο το μεγάλο συνασπισμό των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων, ο οποίος ήταν και πριν αναγκαίος, αλλά σήμερα πολύ περισσότερο, των πολιτικών δυνάμεων, οι οποίες θα αναλάβουν, με κορμό τον ΣΥΡΙΖΑ, την τιτάνια προσπάθεια για την ανασυγκρότηση της χώρας και για την επανίδρυση της Ευρώπης, που είναι δύο στόχοι αλληλένδετοι και αλληλοεξαρτώμενοι.

Και ας είπαν ορισμένοι, πρώην πρωθυπουργοί, πρόσφατα ότι το να θέλει να αλλάξει κανείς την Ευρώπη είναι μια ανοησία. Δε συμφωνούμε καθόλου εμείς με αυτό. Το να πιστεύει κανείς ότι με αυτήν την Ευρώπη μπορεί να προκόψουν οι κοινωνίες, αυτό – να μας επιτραπεί να πούμε – είναι μία μεγάλη ανοησία.

Αφήνοντας πίσω την κρίση: Ένας οδικός χάρτης για το μέλλον

Και έρχομαι στο δεύτερο θέμα στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ. Ποιος είναι ο οδικός χάρτης, ρωτάνε πολλοί, για την έξοδο από την κρίση; Ποια είναι η δική μας Ιθάκη και ποιος ο δρόμος για να φτάσουμε εκεί; Το θέμα, βέβαια, είναι μεγάλο, διότι για μας η Ιθάκη δεν είναι η αξιολόγηση, ούτε καν είναι η λύση του προβλήματος του χρέους. Η Ιθάκη για μας είναι να δημιουργήσουμε μία νέα κοινωνία. Ένα νέο, βιώσιμο, δίκαιο κοινωνικό και οικονομικό υπόδειγμα. Όμως μέσα σε αυτό το ταξίδι πράγματι υπάρχουν ενδιάμεσοι στόχοι και διαδρομές που, εφόσον συγκλίνουν, θα μπορούμε να πούμε ότι αρχίζει η πορεία προς την έξοδο από την κρίση.

Η πρώτη διαδρομή είναι η εφαρμογή της συμφωνίας που έχουμε υπογράψει, ως όρο για τη χρηματοδότηση της χώρας, με τον πιο δίκαιο δυνατό τρόπο. Η δεύτερη διαδρομή είναι η υλοποίηση αυτού που έχει αποκληθεί «παράλληλο πρόγραμμα», που είναι κάτι όμως πολύ ευρύτερο. Και η τρίτη είναι η εφαρμογή μιας νέας αναπτυξιακής στρατηγικής, η οποία θα αντιμετωπίζει τους διαρθρωτικούς παράγοντες της χαμηλής ανταγωνιστικότητας και των τεράστιων κοινωνικών ανισοτήτων που χαρακτηρίζουν τη χώρα μας.

Ολοκλήρωση της πρώτης αξιολόγησης: Αφετηρία για ένα θετικό σοκ

Η υλοποίηση της συμφωνίας έχει ως κόμβο την πρώτη αξιολόγηση. Έχει σημασία η αξιολόγηση, πρώτον, διότι με αυτή υλοποιούμε περίπου το 60% ή και το 70% των δράσεων της συμφωνίας και, δεύτερον, διότι με την πρώτη αξιολόγηση, εφόσον γίνει σωστά και έγκαιρα, μπορεί να υπάρξει ένα θετικό σοκ, το οποίο θα προκληθεί από τα εξής συγκεκριμένα γεγονότα:

Πρώτον, θα αποκατασταθεί η ρευστότητα στην οικονομία. Το ελληνικό  σύστημα θα μπορεί να δανείζεται με μηδενικό σχεδόν επιτόκιο από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, όπως κάνουν και οι άλλες χώρες.

Δεύτερον, θα μπορεί να συμμετάσχει στο πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης, από το οποίο, ακόμη και αν δεν μπορούμε να πάρουμε πολλούς πόρους, θα είναι ένα σήμα ότι η Ελλάδα επιστρέφει σε ένα είδος «κανονικότητας».

Τρίτον, υπάρχει ταυτόχρονα η συζήτηση για το χρέος, η οποία, ανεξάρτητα από την πορεία και τη διάρκειά της θα σηματοδοτήσει ένα γεγονός το οποίο μέχρι τώρα δεν το είχαμε. Μέχρι τώρα είχαμε υπόσχεση ότι κάποτε ενδεχομένως θα δούμε και το χρέος. Τώρα, το χρέος αναγνωρίζεται ως πρόβλημα προς επίλυση.

Τέταρτον, θα μπει σε εφαρμογή μια ολοκληρωμένη στρατηγική ενεργητικής διαχείρισης των κόκκινων δανείων. Όσοι είναι εξοικειωμένοι με τα οικονομικά κατανοούν περισσότερο, ότι αν οι τράπεζες δεν απαλλαγούν από τα «κόκκινα δάνεια», δεν είναι τράπεζες, είναι κατ’ επίφαση τράπεζες. Άρα, για να λειτουργήσει η χρηματοδότηση και η επανεκκίνηση της οικονομίας πρέπει να συντρέξει και αυτός ο παράγοντας.

Πέμπτον, θα μπουν σε εφαρμογή μια σειρά χρηματοδοτικά εργαλεία και μηχανισμοί οι οποίοι θα μπορούν να χρηματοδοτούν παραγωγικές επενδύσεις. Θα εξαλειφθούν πλήρως τα capital controls σε αυτήν την πορεία και θα αρχίσει να συζητείται η έξοδος στις αγορές.

Το πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ για την κοινωνική αλλαγή

Όλο αυτό το πακέτο των μέτρων, θα σημάνει τη μετάβαση της οικονομίας από μία φάση καθήλωσης και ύφεσης σε μία φάση ανάκαμψης. Όμως για εμάς δεν είναι αυτή η έξοδος από την κρίση, ακόμη κι αν αυτή η ανάκαμψη πάρει υψηλούς ρυθμούς, ακόμη και αν τα χρηματιστήρια για μια περίοδο εμφανίσουν υψηλή ανάταση.

Θα είναι λάθος να κάνουμε το λάθος που έκανε και ο κ. Σαμαράς. Αυτό θα είναι μία προϋπόθεση, διότι καλύτερα αντιμετωπίζεις τα προβλήματα της ανεργίας, του ασφαλιστικού και όλα τ’ άλλα, αν η οικονομία σου είναι σε ανάκαμψη και έχεις μία δυνατότητα χρηματοδότησης, και αλλιώς όταν είσαι σε ύφεση, σε τέλμα και δεν υπάρχει κανένα φως μπροστά. Εδώ, λοιπόν, έρχεται η δεύτερη διαδρομή, που είναι επίσης σημαντικό να συμπέσει με την πρώτη.

Αυτή είναι η υλοποίηση του παράλληλου προγράμματος. Με τον όρο «παράλληλο πρόγραμμα» ονομάστηκε κάποια στιγμή, όπως γίνεται στην πολιτική, αυθόρμητα, μια σειρά δράσεων για τη βελτίωση της κοινωνικής συνοχής και για την αποτροπή ακραίων κοινωνικών καταστάσεων. Παράλληλα δηλαδή με τα μνημόνια και όχι περιμένοντας την ολοκλήρωσή τους, να γίνονται  πράγματα  τα οποία  βοηθούν την κοινωνία να σταθεί στα πόδια της, όπως είναι το πρόγραμμα ανθρωπιστικής κρίσης, όπως ήταν οι 100 δόσεις για την εξόφληση των δανείων, που βοήθησε κόσμο και έφερε και έσοδα στο δημόσιο ταμείο, όπως είναι η πρόσβαση στο υγειονομικό σύστημα αυτών που δεν έχουν βιβλιάριο, δηλαδή των ανασφάλιστων κλπ.

Όλα αυτά είναι πολύ σημαντικά μέτρα, αλλά παράλληλο πρόγραμμα δεν είναι μόνο αυτά. Παράλληλο πρόγραμμα είναι το πρόγραμμα αλλαγής της κοινωνίας, είναι όλες εκείνες οι αλλαγές που λέγαμε  και προεκλογικά ότι πρέπει να γίνουν. Και δεν ήταν λάθος όλα όσα λέγαμε, καθώς τα περισσότερα εξακολουθούν να έχουν ισχύ, ανεξάρτητα από τη χρονικότητα της υλοποίησής τους. Είναι, λοιπόν, το ευρύτερο σχέδιο με το οποίο θα αλλάξουμε την κοινωνία. Δε θα αλλάξουμε την κοινωνία με το μνημόνιο. Με το σχέδιο αυτό μάλιστα θα αποκαταστήσουμε καταστροφές και ζημιές που έχει υποστεί η χώρα εξαιτίας των προηγούμενων μνημονίων. Η έννοια του παράλληλου προγράμματος έχει να κάνει απλώς με το ότι εφαρμόζεται παράλληλα με το μνημόνιο, αλλά στην ουσία, όσο περνάει ο χρόνος, θα είναι το πρόγραμμα της παρούσας κυβέρνησης, μαζί με τις όποιες υποχρεώσεις και δεσμεύσεις μένουν προς υλοποίηση.

Νέο υπόδειγμα βιώσιμης και δίκαιης ανάπτυξης

Όλα αυτά δε μας έφεραν ακόμη στην Ιθάκη. Δεν έχουμε ακόμη το νέο υπόδειγμα βιώσιμης και δίκαιης ανάπτυξης. Έχουμε δημιουργήσει τις προϋποθέσεις του, είμαστε σε ρήξη με πολλές παθολογίες του παρελθόντος, όμως από εδώ και πέρα αρχίζει η οικοδόμησή του. Και όπως έλεγε πρόσφατα ένα άρθρο του Μάρκο Μιλάνοβιτς, του οικονομολόγου της Παγκόσμιας Τράπεζας, η ανισότητα είναι πια διαβρωτική. Δηλαδή, δεν είναι σωστό ότι, αν έχουμε ανάκαμψη, θα αμβλύνονται οι ανισότητες. Μπορεί και να οξύνονται οι ανισότητες. Άρα, θέλουμε να μπούμε σε μία αναπτυξιακή στρατηγική, η οποία δε θα στηριχτεί στη μείωση του κόστους εργασίας, αλλά στη μείωση των ανισοτήτων και στην άνοδο της προστιθέμενης αξίας, στη μεταφορά δηλαδή και στη μετατόπιση των οικονομικών δραστηριοτήτων σε τομείς, κλάδους και δραστηριότητες αυξημένης προστιθέμενης αξίας, που σημαίνει τομείς βιομηχανικούς, τομείς πρωτογενούς παραγωγής, τομείς γνώσης και πολιτισμού. Αυτή είναι η τρίτη διαδρομή και είναι η πιο κρίσιμη. Διότι αφορά όχι στη μεγέθυνση του πάγιου, αλλά στη δημιουργία του νέου παραγωγικού και αναπτυξιακού υποδείγματος από μια σύνθετη διαδικασία ανασυγκρότησης και μετασχηματισμών.

Αυτή είναι η διαδρομή προς το νέο υπόδειγμα που ελπίζω ότι, μόλις τελειώσουμε με όλες αυτές τις διαπραγματεύσεις, θα μπορεί να τεθεί σε δημόσιο διάλογο και να γίνει από εδώ και πέρα ο άξονας της δημόσιας συζήτησης. Δηλαδή ανάπτυξη, αλλά τι είδους ανάπτυξη, πώς θα την πετύχουμε και για ποιον θα είναι αυτή η ανάπτυξη.

Κάνοντας τον αγώνα ενάντια στη λιτότητα αποτελεσματικό

Στο τελευταίο μέρος, που είναι και ο πυρήνας αυτού του συνεδρίου, είναι το πώς να κάνουμε τον αγώνα μας ενάντια στη λιτότητα πιο αποτελεσματικό για όλη την Ευρώπη. Ρητορική και αγώνες κατά της λιτότητας έχουμε και σήμερα, αλλά η λιτότητα δυστυχώς είναι μια πραγματικότητα στην Ευρώπη. Θα ήθελα να συνεισφέρω στις εργασίες του συνεδρίου αυτού επισημαίνοντας τρεις προϋποθέσεις.

Η μάχη ενάντια στη λιτότητα ως μάχη υπέρ της Δημοκρατίας

Η πρώτη προϋπόθεση είναι να συνειδητοποιήσουμε ακόμη περισσότερο – κι εμείς και οι πολίτες – τις ευρύτερες και τις βαθύτερες συνέπειες της λιτότητας. Η παρατεταμένη λιτότητα δε θεραπεύει την κρίση, τη βαθαίνει.

Η λιτότητα που άρχισε στην Ελλάδα το ‘10, δε βελτίωσε τις συνθήκες της κρίσης. Την περιέπλεξε, δημιούργησε φαύλους κύκλους, και  γι’ αυτό είμαστε σήμερα στην κατάσταση που είμαστε. Η λιτότητα δε μειώνει τις ανισότητες, τις διευρύνει και τους δίνει εκρηκτικές διαστάσεις. Διότι οι ανισότητες υπήρχαν και πριν από τη λιτότητα. Ενώ όμως – λίγο έως πολύ – οι οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες της λιτότητας είναι γνωστές και μελετημένες, δε συμβαίνει το ίδιο με τις πολιτικές συνέπειες της λιτότητας.

Η παρατεταμένη λιτότητα έχει δύο συνέπειες, που έχουν και πολιτική σημασία. Η πρώτη είναι ότι η παρατεταμένη λιτότητα κινδυνεύει να γίνει μόνιμο καθεστώς, μέσα από μηχανισμούς που ξεφεύγει η ανάλυσή τους από τη σημερινή συζήτηση. Αν δηλαδή δεν αντιμετωπιστεί έγκαιρα η λιτότητα, ο χρόνος δε βοηθάει, διότι συντελούνται στο μεταξύ καταστροφές και των μελλοντικών παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας. Η δεύτερη πολιτική συνέπεια είναι ότι η λιτότητα φθείρει τη Δημοκρατία. Μειώνει την εμπιστοσύνη προς τους θεσμούς και την ίδια τη Δημοκρατία και δημιουργεί έτσι χώρο για την ανάπτυξη της Ακροδεξιάς, ακόμη και της φασίζουσας Δεξιάς, η οποία καπηλεύεται τη δυστυχία του κόσμου που η διαρκής λιτότητα δημιουργεί με εθνικιστικά, ρατσιστικά, ξενοφοβικά, αντιμεταναστευτικά συνθήματα, όπως είδαμε να συμβαίνει και στις πρόσφατες περιφερειακές εκλογές στη Γερμανία, αλλά και σε άλλες χώρες πιο πριν και τώρα.

Ορισμένα ενδεικτικά στοιχεία είναι τα εξής: Πριν από την κρίση του 2007, το 57% των Ευρωπαίων πολιτών εμπιστευόταν τους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Το 2013 το 57% είχε γίνει 31%. Το 2007 το 41% των Ευρωπαίων πολιτών εμπιστευόταν τις κυβερνήσεις. Το 2013 το ποσοστό αυτό έπεσε από το 41% στο 23%. Και τώρα ίσως είναι μικρότερο. Στην Ελλάδα το 2007, το 63% των πολιτών εμπιστευόταν τους θεσμούς της Ε.Ε., το 2013 το 63% έχει γίνει 21%. Το 2007 το 46% των Ελλήνων πολιτών εμπιστευόταν τις κυβερνήσεις γενικώς. Το 2013 το 46% έχει γίνει 10%, στην Ιρλανδία έχει γίνει 17%, στην Πορτογαλία 15%, στην Ισπανία είναι 9%.

Το συμπέρασμα είναι ότι η λιτότητα βλάπτει σοβαρά τη δημοκρατία. Άρα ο αγώνας κατά της λιτότητας, είναι αγώνας υπέρ της δημοκρατίας.  Και ο αγώνας για την υπεράσπιση της δημοκρατίας δε νοείται αν δεν είναι και αγώνας κατά της λιτότητας και των ανισοτήτων. Άρα, αυτή θεωρώ ότι είναι μία σημαντική προϋπόθεση, που θα πρέπει να αποτελέσει βάθρο για τις στρατηγικές μας και τη διεύρυνση του μετώπου αυτού. Διότι μπορεί ένας κόσμος να μην πλήττεται άμεσα από τη λιτότητα αλλά τον ενδιαφέρει και πλήττεται, όταν πλήττεται η ίδια η Δημοκρατία και τα δικαιώματά του.

Συντονισμένος αγώνας όλων των δυνάμεων «από τα πάνω» και «από τα κάτω» εναντίον της λιτότητας

Η δεύτερη προϋπόθεση είναι ότι χρειάζεται ένας συντονισμένος αγώνας και «από τα πάνω», από το κυβερνητικό και το κρατικό επίπεδο, και «από τα κάτω», της κοινωνίας και των κοινωνικών κινημάτων. Αυτό εμείς στην Ελλάδα το ζήσαμε με έναν έντονο τρόπο. Όταν ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν στην αντιπολίτευση βλέπαμε την αδυναμία των κινημάτων να ακουστούν, βλέπαμε την αδυναμία μας μέσα στη Βουλή, με τους λίγους βουλευτές να επηρεάσουν τις εξελίξεις, νιώθαμε τα όρια της δράσης του «από τα κάτω» εξαιτίας της απουσίας μας από τους κεντρικούς θεσμούς. Και πιστεύω προσωπικά πως και αυτός ήταν ένας λόγος που ο ΣΥΡΙΖΑ εκτινάχθηκε από το 4% – 5% στο 35%. Ο κόσμος ήθελε και «από τα πάνω» μια κυβέρνηση που να στηρίζει τις ανάγκες του. Τώρα, όμως, που ο ΣΥΡΙΖΑ είναι κυβέρνηση νιώθουμε πολλές φορές την απουσία κοινωνικών κινημάτων, η δράση των οποίων χρειάζεται σε πολλές περιπτώσεις, αν όχι σε όλες για να κάμψουμε τις αντιστάσεις των κατεστημένων συμφερόντων που αντιδρούν σε κάθε αλλαγή. Ακόμη και για να πιεστεί η κυβέρνηση, να ενεργοποιηθεί σε κάποιους τομείς που μπορεί να παρουσιάζει καθυστέρηση. Ακόμη και να εμπνευστεί η κυβέρνηση και γενικότερα η πολιτική με νέες ιδέες. Διότι εμείς πάντα λέγαμε ότι τα κινήματα είναι πηγή έμπνευσης για την πολιτική της Αριστεράς.

Η δεύτερη λοιπόν προϋπόθεση, είναι να εξασφαλίσουμε σε ευρωπαϊκό και κοινωνικό επίπεδο μια σύνθεση δράσεων και πρωτοβουλιών και «από τα πάνω» και «από τα κάτω», αν όχι σε όλους, τουλάχιστον σε κάποιους βασικούς στόχους που μπορεί να είναι αντικείμενο διαλόγου και συζήτησης.

Στρατηγική συμμαχία για την αλλαγή παραδείγματος στην Ευρώπη

Η τρίτη προϋπόθεση είναι μια αξιόπιστη πολιτική πολιτικών συμμαχιών σε εθνικό και σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Το ερώτημα που εκ των πραγμάτων τίθεται είναι ποιος είναι ο χώρος και ο χρόνος του αγώνα για την ανατροπή του καθεστώτος της λιτότητας. Είναι το εθνικό κράτος μόνο; Είναι ένα στιγμιαίο γεγονός; Είναι μια κορυφαία μάχη; Είναι μια εφόρμηση, ένα κάστρο που πρέπει να καταλάβουμε; Και με ποιες συμμαχίες μπορεί αυτό να επιτευχθεί; Εμείς ως ΣΥΡΙΖΑ πάντα πιστεύαμε ότι οι αλλαγές σε μια χώρα δεν είναι μεμονωμένα επεισόδια ή στιγμιαία γεγονότα αλλά είναι, σε τελευταία ανάλυση, μέρος ευρύτερων πολιτικών και γεωπολιτικών, μερικές φορές, μετατοπίσεων και ανατροπών σε μία κλίμακα ιστορικού χρόνου. Είναι το περιεχόμενο μιας ιστορικής διαδικασίας, διότι η ανατροπή της λιτότητας και των αιτιών της και όχι απλά ο μετριασμός της σημαίνει ανατροπή ενός ολόκληρου στρατηγικού σχεδίου, μια αλλαγή υποδείγματος και όχι απλά μιας επιμέρους πολιτικής αλλαγής. Γι’ αυτό ποτέ δεν είπαμε ούτε διανοηθήκαμε ότι μπορούμε μόνοι μας να ανατρέψουμε το καθεστώς αυτό ή να αλλάξουμε μόνοι μας ή μεμιάς την Ευρώπη. Το σύνθημά μας είναι ακόμα ζωντανό: «Ανατροπή στην Ελλάδα, αλλαγή στην Ευρώπη» ήταν ένα δίπτυχο.

Υπήρχε λοιπόν και υπάρχει ανάγκη συμμαχιών και ανάμεσα σε κυβερνήσεις που αντιμετωπίζουν κοινά προβλήματα, πιέσεις και ηγεμονισμούς και ανάμεσα σε πολιτικές δυνάμεις που μπορούν να συγκλίνουν σε κοινές διαπιστώσεις και στόχους. Και το πρόβλημα της λιτότητας, που, όπως είδαμε, είναι ταυτόχρονα και πρόβλημα Δημοκρατίας και πρόβλημα ανισοτήτων, είναι ένα πρόσφορο πεδίο στο οποίο μπορούν να συναντηθούν δυνάμεις της ριζοσπαστικής Αριστεράς, δυνάμεις της Οικολογίας, δυνάμεις Σοσιαλιστικές και Σοσιαλδημοκρατικές, που συνειδητοποιούν όμως την ανάγκη διαφοροποίησής τους από τη νεοφιλελεύθερη συναίνεση, μέρος της οποίας ήταν στις περισσότερες χώρες όλα αυτά τα χρόνια.

Αγαπητές φίλες και φίλοι, δεν είναι η κατάλληλη στιγμή για να κάνει κανείς ολοκληρωμένο απολογισμό ή άντληση μαθημάτων. Όμως ένα πράγμα που νομίζω ότι εμείς μάθαμε ή συνειδητοποιήσαμε βαθύτερα στο χρόνο που πέρασε, είναι ότι το κλειδί για να αλλάξουμε την κοινωνία, το κλειδί για να αλλάξουμε την Ευρώπη δεν είναι τα νομισματικά εργαλεία, δεν είναι τα έξυπνα χρηματοπιστωτικά μέσα, παρόλο που και αυτά έχουν τη σημασία τους. Το κλειδί τελικά για να προχωρήσει μια στρατηγική που συνοψίζεται ως «μέσα στην Ευρώπη αλλά ενάντια στις κυρίαρχες πολιτικές στην Ευρώπη», βρίσκεται στις πολιτικές συμμαχίες, στα κοινωνικά κινήματα, ιδίως σε αυτά που δρουν στο πλαίσιο μιας τέτοιας στρατηγικής.

Σας ευχαριστώ.