Η Νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση έχει ήδη επιφέρει δραματικές αλλαγές στο χώρο της υγείας και ειδικότερα του φάρμακου.

Η συρρίκνωση ή/και πλήρης κατάργηση της δημόσιας δαπάνης για έρευνα κατέστησε τις φαρμακευτικές επιχειρήσεις ως τους μοναδικούς χρηματοδότες της φαρμακευτικής έρευνας.  Η κατάργηση των ενισχύσεων στις εθνικές φαρμακοβιομηχανίες, όπου υπάρχουν τέτοιες τις οδηγεί στην καταστροφή. Στην χώρα μας, για παράδειγμα, σύμφωνα με στοιχεία του αντιπροέδρου του Συνδέσμου των Ελληνικών φαρμακοβιομηχανιών, κου Σακελαρίδη, τα τοπικά παραγόμενα φάρμακα τα τελευταία χρόνια μειώθηκαν από το 80% στο 25% (Οικονομικός Ταχυδρόμος, 18/1/2003). Η χαλάρωση των εθνικών συστημάτων εποπτείας και ελέγχου έχει απελευθερώσει έναν σκληρό κερδοσκοπικό ανταγωνισμό στον ευαίσθητο αυτό χώρο με επικίνδυνες παρενέργειες. Γενικότερα η «παγκοσμιοποίηση» της αγοράς φαρμάκων τροποποιεί το «άριστο μέγεθος» των επιχειρήσεων και τους όρους πρόσβασης στην αγορά προς όφελος των μεγάλων διεθνοποιημένων επιχειρήσεων.

ΟΙ ΝΕΟΙ ΡΥΘΜΙΣΤΕΣ

Από αυτές και άλλες αλλαγές ωφελήθηκαν οι λεγόμενες πολυεθνικές εταιρείες. Οι 10 πιο μεγάλες από τις οποίες αύξησαν το ποσοστό ελέγχου τους πάνω στην παγκόσμια παραγωγή από 32% που ήταν το 1995 στο 51% το 2002. Το ποσοστό αυτό προβλέπεται να ανέλθει στο 67% το 2006. Σε συντομότατο χρόνο ο κλάδος έχει περιέλθει υπό τον έλεγχο ενός παγκόσμιου ολιγοπωλίου. Το όλο σύστημα παραγωγής και διακίνησης των φαρμάκων υποτάσσεται πλέον στα ειδικότερα συμφέροντα και  ανάγκες των διεθνών επιχειρήσεων. Και το φάρμακο από κοινωνικό αγαθό, μετατρέπεται σ’ ένα κοινό εμπόρευμα και σε χρηματιστηριακό τίτλο.

Οι αλλαγές λοιπόν που έχουν συντελεστεί έχουν αναδείξει τις αγορές, και τις διεθνείς επιχειρήσεις ως τους νέους ρυθμιστές για το ποια φάρμακα θα παραχθούν, και για ποιους. Αλλά ποια είναι τα φάρμακα αυτά;

Κατά τον πρόεδρο μιας από τις πολυεθνικές φαρμακοβιομηχανίες της Νovartis, «για να διατηρηθούν οι υψηλές χρηματοοικονομικές επιδόσεις του ομίλου, πρέπει να διαθέτουμε φάρμακα με παγκόσμιο τζίρο 300-400 δισεκατ. Δραχμές.  Τέτοια φάρμακα ζητούν οι αγορές και οι επενδυτές».  Τέτοιο «καλό» φάρμακο, εξηγεί, είναι το Sandimmun Neopal, το οποίο πραγματοποιεί πωλήσεις 450 δις δραχμές διεθνώς.  Ο υπεύθυνος ανάπτυξης του ίδιου ομίλου, συμπληρώνει πως «είναι επείγον να παράγουμε και άλλα φάρμακα παρόμοιας εμβέλειας, τα οποία κρίνονται ελκυστικά από τους Αγγλοσάξονες επενδυτές» (Οικονομικός Ταχυδρόμος, 11/8/2001). Το υπό τον έλεγχο λοιπόν των διεθνών ομίλων σύστημα παραγωγής φαρμάκων ενδιαφέρεται μόνο για φάρμακα που εξασφαλίζουν ανταγωνιστικά κέρδη. Και τέτοια κέρδη μπορούν να υποσχεθούν κυρίως φάρμακα που έχουν δυνατότητα μαζικής κυκλοφορίας και μόνο αν τα φάρμακα αυτά αφορούν πληθυσμούς με ικανή αγοραστική δύναμη για να τα αγοράσουν.

Η ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΥΨΩΝΕΙ ΝΕΑ ΤΕΙΧΗ

Δεν θα ήταν καθόλου υπερβολή αν αυτό το τρόπο παραγωγής φαρμάκων, τον χαρακτηρίζαμε δολοφονικό.

Πρώτο γιατί υπάρχουν πάρα πολλές ασθένειες, που ο πληθυσμός των αρρώστων δεν συνιστά μια «κρίσιμη μάζα» ικανή να συγκινήσει τους «Αγγλοσάξονες επενδυτές».  Ποιος θα παράγει φάρμακα γι’ αυτούς τους πληθυσμούς;

Δεύτερο διότι υπάρχουν ασθένειες οι οποίες πλήττουν πληθυσμούς μεγάλους, αλλά χωρίς επαρκή αγοραστική δύναμη. Άρα, δεν υπάρχει κίνητρο έρευνας και παραγωγής των αναγκαίων φαρμάκων, αφού και αν παραχθούν τέτοια φάρμακα, δεν υπάρχει αγοραστική δύναμη για να τα αγοράσει, ούτε από τους αρρώστους, ούτε από τα κράτη, αφού κι’ αυτά είναι φτωχά.  Αυτό ισχύει π.χ. με την τροπική ζώνη του πλανήτη.  Εκεί ζουν εκατομμύρια άνθρωποι, τους θερίζουν θανατηφόρες μορφές ελονοσίας, αλλά ούτε οι πολίτες, ούτε τα κράτη τους μπορούν να χρηματοδοτήσουν την έρευνα για τα αναγκαία φάρμακα.

Τρίτο, τα φάρμακα που κυκλοφορούν, δεν είναι προσιτά σε όσους τα έχουν ανάγκη.  Ούτε μπορούν να τα παράγουν οι ενδιαφερόμενες χώρες, διότι οι πολυεθνικές το απαγορεύουν στο όνομα των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας που έχουν κατοχυρώσει με μια διεθνή συμφωνία που επέβαλλαν οι ίδιες.

Τα φάρμακα, λοιπόν, σκοτώνουν με την απουσία τους.  Μια απουσία, όμως, που οφείλεται όχι στα όρια της επιστήμης, αλλά στα σύνορα και τα νέα τείχη που υψώνει αυτός ο τρόπος παραγωγής τους.

Έτσι, η παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου και των αγορών ουσιαστικά αποπαγκοσμιοποιεί τα επιτεύγματα της επιστήμης, αφού αποκλείει από τη χρήση τους το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη. 

Ενδεικτικό είναι ότι το 96% της παγκόσμιας κατανάλωσης φαρμάκων γίνεται στις ΗΠΑ (70%), την Ε.Ε. (20%) και την Ιαπωνία 6%). Για τα δισεκατομμύρια ανθρώπων που κατοικούν στον υπόλοιπο κόσμο μένει το 4%.

Δυστυχώς, όμως, τα φάρμακα  μερικές φορές σκοτώνουν και με την παρουσία τους. Είναι απόρροια του ίδιου μηχανισμού που περιγράψαμε. Το κερδοσκοπικό κίνητρο βάζει σε δεύτερη μοίρα τη ζωή των ανθρώπων.

Οι «Αγγλοσάξονες επενδυτές» ή όποιοι άλλοι, που πείσθηκαν να επενδύσουν σ’ ένα νέο φάρμακο αδημονούν να δουν τα κέρδη τους.  Το φάρμακο, όμως, πρέπει να δοκιμασθεί, να ελεγχθούν οι πιθανές παρενέργειές του. Πότε ολοκληρώνονται η έρευνα και οι δοκιμές;  Εδώ είναι μια περιοχή διλημμάτων που πρωταγωνιστούν οι ανάγκες των ανθρώπων η επιστημονική ηθική και η πολιτική οικονομία του κέρδους.  Υπάρχουν ενδείξεις ότι αυτή η σύγκρουση επιλύεται ολοένα και πιο συχνά υπό την πίεση των επενδυτών και των συμφερόντων τους.

Χαρακτηριστικό, αλλά όχι μοναδικό, παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του φαρμάκου Baycon της βιομηχανίας Μπάγιερν. Το φάρμακο αυτό κατηγορήθηκε ως ένοχο θανάτων λόγω επικίνδυνων παρενεργειών και η Μπάγιερν υποχρεώθηκε να το αποσύρει μετά από διεθνή σάλο.  Ήδη 7.500 άτομα έχουν υποβάλλει μηνύσεις για βλάβες που υπέστησαν ή για θανάτους συγγενών τους  (Ελευθεροτυπία, 19/1/2003).

ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΠΟΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗΣ

Πίσω από τα προβλήματα που επιγραμματικά αναφέραμε, υπάρχουν πολλές αιτίες η πιο θεμελιώδης από τις οποίες είναι ότι το φάρμακο δεν μπορεί να είναι ένα κοινό εμπόρευμα.

Και τούτο γιατί οι ανάγκες για τις υπηρεσίες υγείας, γενικά, και ειδικότερα οι ανάγκες σε φάρμακα, δεν προκύπτουν, από την αγορά, ούτε μπορούν να ρυθμίζονται από την αγορά. Οι ανάγκες υγείας και η ζήτηση των μέσων για την ικανοποίησή τους είναι εντελώς ιδιαίτερου τύπου. Έχουν να κάνουν με την ύπαρξη της ανθρώπινης ζωής και γι’ αυτό δεν μπορούν να υπαχθούν στους κανόνες της αγοράς.

Γνωρίζουμε, ήδη, και από άλλους τομείς, ότι αν ένα σύστημα παραγωγής (προσφοράς) λειτουργεί με κριτήριο το κέρδος, ενώ η ζήτηση διέπεται από το κριτήριο της ανάγκης, το αποτέλεσμα θα είναι μια περιοδική ποσοτική και ποιοτική δυσαναλογία προσφοράς και ζήτησης. Μόνο που εδώ η αναντιστοιχία αυτή είναι διαρκής και κυριολεκτικά θανατηφόρα. Δεν εκδηλώνεται με μια συνήθη οικονομική κρίση, όπως σε άλλες αγορές, αλλά με την καταδίκη εκατομμυρίων ανθρώπων στην εξαθλίωση και το θάνατο.

Για μια ριζική λύση, λοιπόν, πρέπει να στραφούμε σε προτάσεις που κινούνται σε μια λογική αποεμπορευματοποίησης του φάρμακου. Όπως υποστηρίζει ο κάτοχος του βραβείου Νόμπελ και Πρόεδρος της μη κυβερνητικής οργάνωσης “φάρμακα χωρίς σύνορα” κος Μόρτεν Ρόστραπ, το ζητούμενο είναι “ένα σύστημα στο οποίο η δημόσια υγεία θα προστατεύεται παρά να θυσιάζεται στους νόμους της αγοράς». Κι ένα άμεσο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση είναι “οι διεθνείς κανόνες εμπορίου να αντιμετωπίζουν τα φάρμακα με ένα τρόπο θεμελιωδώς διαφορετικό από τα άλλα εμπορεύματα” (Human Development Report, 2001, p.117). Ο δρόμος για μια προοπτική αποεμπορευματοποίησης έστω και μερικής ασφαλώς θα είναι μακρύς αλλά σημασία έχει ότι το πρόβλημα έχει τεθεί και γίνεται υπόθεση των κοινωνικών κινημάτων όπως εύστοχα εκφράζεται και με το σύνθημα «οι άνθρωποι πάνω από τα κέρδη» ή «η υγεία δεν είναι εμπόρευμα».

ΟΙ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΙ ΕΧΟΥΝ ΛΟΓΟ ΚΑΙ ΡΟΛΟ

Η πλήρης εμπορευματοποίηση του φάρμακου, εκτός όλων των άλλων, καθιστά το φαρμακείο αναχρονιστικό θεσμό και τους φαρμακοποιούς μια περιττή ειδικότητα. 

Η λογική της εμπορευματοποίησης ευθέως οδηγεί το φάρμακο στα ράφια των σουπερ μάρκετς. Ασφαλώς, δεν είναι αυτός ο κυριότερος λόγος, αλλά για τους φαρμακοποιούς είναι ένα λόγος επιπλέον για να υπερασπισθούν το κοινωνικό λειτούργημα που επιτελούν, να συμβάλλουν με τις ειδικές γνώσεις τους στη συνειδητοποίηση των κινδύνων που εγκυμονεί η πλήρης εμπορευματοποίηση του φάρμακου, και να έχουν ένα ενεργό ρόλο στο ευρύτερο κίνημα κατά της Νεοφιλελεύθερης Παγκοσμιοποίησης.

* Ο Γιάννης Δραγασάκης, είναι οικονομολόγος, πρώην Βουλευτής του Συνασπισμού. Το άρθρο αυτό βασίζεται σε εισήγησή του σε συζήτηση, που οργανώθηκε με πρωτοβουλία του Φαρμακευτικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης. Το ποσοτικά στοιχεία για τη διεθνή αγορά φαρμάκων προέρχονται από εργασία του κου Α. Γαλανόπουλου, Προέδρου της Ομοσπονδίας Συνεταιρισμών Φαρμακοποιών Ελλάδας.