1. «Επάγγελμα βουλευτής» ή  επαγγελματίας και παράλληλα  βουλευτής. Το απόλυτο ασυμβίβαστο μεταξύ της βουλευτικής και της επαγγελματικής ιδιότητας θα μπορούσε να επανεξεταστεί και αν ναι προς ποια κατεύθυνση;

 Στη δική μου αντίληψη, η πολιτική είναι χώρος προσφοράς και η ιδιότητα του βουλευτή, είναι συνυφασμένη με την άσκηση λειτουργήματος και όχι επαγγέλματος. Αυτό, όμως, δεν μπορεί να το διασφαλίσει κανένας νόμος. Είναι θέμα συνείδησης του ίδιου του βουλευτή, αλλά και ελέγχου των πολιτών. Η δική μου εμπειρία επίσης είναι ότι η παράλληλη επαγγελματική ενασχόληση δεν είναι εφικτή, εκτός των άλλων, και λόγω χρόνου. Από κει πέρα, όμως, η πολιτική απαγόρευση κάθε επαγγελματικής ενασχόλησης, δημιούργησε περισσότερα προβλήματα απ’ όσα θέλησε να λύσει. Γι’ αυτό και το θέμα πρέπει να συζητηθεί σε μια κατεύθυνση να τεθούν κανόνες τόσο στην άσκηση του λειτουργήματος του βουλευτή όσο και στην άσκηση της όποιας παράλληλης επαγγελματικής δραστηριότητας.

2. Το καθεστώς της βουλευτικής ασυλίας θα ήταν δυνατό επανεξεταστεί στην επόμενη συνταγματική αναθεώρηση;

 Τα τελευταία χρόνια είχαμε μια πρόοδο. Κατά κανόνα οι ίδιοι οι βουλευτές ζητούν την άρση της ασυλίας τους. Ωστόσο, υπάρχουν πάντα περιθώρια βελτίωσης. Το κύριο πρόβλημα όμως, κατά τη γνώμη μου, είναι αυτό που αφορά την ευθύνη Υπουργών και όχι τόσο των απλών βουλευτών. Το κεφάλαιο αυτό χρήζει νομίζω ιδιαίτερης προσοχής.

3. Μέχρι σήμερα για την εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας γίνεται προσπάθεια ώστε να εξασφαλίζεται η ευρύτερη δυνατή συναίνεση. Ωστόσο, το Σύνταγμα προβλέπει την υποχρεωτική διάλυση  της Βουλής εάν δεν εκλεγεί πρόεδρος που να συγκεντρώνει την πλειοψηφία των 3/5 του σώματος (180 βουλευτές). Αυτή η διάταξη κατά τη γνώμη σας θα μπορούσε να αναθεωρηθεί;  

Εφόσον η εκλογή του προέδρου γίνεται έμμεσα, δηλαδή από τη βουλή, η διάταξη στην οποία αναφέρεστε   είναι αναγκαία. Άλλωστε δε νομίζω ότι δημιούργησε ιδιαίτερα προβλήματα.

4. Κρατική και μη κρατική ανώτατη παιδεία είναι δυνατό να έχουν παράλληλη πορεία με τη θέσπιση μη κρατικών ΑΕΙ;

 Το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε είναι η ποιοτική αναβάθμιση της εκπαίδευσης συνολικά. Το θέμα αυτό δε θα μας το λύσουν τα ιδιωτικά Πανεπιστήμια. Αυτά, στην καλύτερη περίπτωση, θα οδηγήσουν στην αύξηση των ανισοτήτων, αφού αυτά, προφανώς, θα λειτουργούν με δίδακτρα. Στη δε χειρότερη, μπορεί να οδηγήσουν σε μια γενικότερη αποδιάρθρωση του εκπαιδευτικού συστήματος. Φοβάμαι ότι η όλη συζήτηση δρα αποπροσανατολιστικά και είναι μια υπεκφυγή από τα πραγματικά προβλήματα.

5. Η βασικότερη διάταξη του συνταγματικού χάρτη που αναθεωρήθηκε το 2001 ήταν το άρθρο 14 και οι διατάξεις για το ζήτημα του βασικού  μετόχου στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Μετά τις τελευταίες εξελίξεις ακόμα και σε ευρωπαϊκό επίπεδο το επίμαχο άρθρο θα μπορούσε να γίνει και πάλι αντικείμενο αναθεώρησης;

Το άρθρο 14 έχει ένα ευρύτερο περιεχόμενο. Αφορά στην ελευθερία και την ποιότητα της ενημέρωσης, την αποτροπή της συγκέντρωσης πολλών μέσων υπό τον ίδιο έλεγχο κλπ. Το πρόβλημα λοιπόν είναι ότι το άρθρο 14, στα ουσιαστικά του σημεία, δεν έχει εφαρμοστεί. Ενδεχόμενη αναθεώρησή του, συνεπώς, θα είχε νόημα μόνο αν υπήρχε πρόθεση να γίνει αυστηρότερο, ως προς την ισοτιμία και τον πλουραλισμό της ενημέρωσης.

6. Οι σχέσεις Πολιτείας – Εκκλησίας είναι ένα ζήτημα που αφορά όλες τις σύγχρονες δημοκρατίες. Κράτος και Εκκλησία μπορούν ακόμα να συμπορεύονται ή πρέπει να επανεξεταστεί  το καθεστώς αυτής της σχέσης και αν ναι σε ποιο βαθμό;

 Όπως σωστά επισημαίνετε, οι σχέσεις πολιτείας και εκκλησίας ή ορθότερα εκκλησιών, απασχολεί σήμερα, ξανά, για διαφορετικούς λόγους απ’ ότι στο παρελθόν, όλες τις σύγχρονες δημοκρατίες. Το να αγνοούμε το πρόβλημα αυτό ή να το κρύβουμε πίσω από κάποια δήθεν “ανωριμότητα” της κοινωνίας, φοβάμαι ότι δεν είναι παρά ένας πολιτικός στρουθοκαμηλισμός. Υπάρχουν προβλήματα που έρχονται από το παρελθόν και προβλήματα σύγχρονα, που πρέπει να τεθούν και να συζητηθούν νηφάλια και να ρυθμιστούν δημοκρατικά.

Πως θα κρίνατε την περίπτωση ίδρυσης ενός συνταγματικού  δικαστηρίου με σκοπό τον έλεγχο της συνταγματικότητας των νόμων και τη διασφάλιση του σεβασμού ορισμένων θεμελιακών συνταγματικών κανόνων;

 Κάθε κοινωνία διαμορφώνει το δικό της νομικό πολιτισμό και τις δικές της παραδόσεις. Δεν είναι τυχαίο, ότι Συνταγματικό Δικαστήριο, επιχειρήθηκε να εισαχθεί μόνο επί δικτατορίας. Φοβάμαι ότι και σήμερα, το σχετικό αίτημα εντάσσεται σε μια επιδίωξη ακόμη μεγαλύτερης ενίσχυσης της εκτελεστικής εξουσίας έναντι τόσο της νομοθετικής όσο και της δικαστικής.

8. Η διαδικασία του δημοψηφίσματος θα έπρεπε κατά τη γνώμη σας να επανεξεταστεί κατά την επόμενη συνταγματική αναθεώρηση; Δεν θα ήταν θετικό να καταφεύγαμε πιο συχνά στην ετυμηγορία των πολιτών για μείζονα ζητήματα που απασχολούν την Πολιτεία και την Κοινωνία, η μήπως η ευρύτερη χρήση αυτού του θεσμού της άμεσης δημοκρατίας αποτελεί «όπλο» ενάντια στο κοινοβούλιο και μέσο προσωπικής επιβολής και προβολής άλλων θεσμικών ομάδων και προσώπων;

 Σχετική συζήτηση γίνεται και στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Οι απόψεις είναι διχασμένες, διότι η αποτελεσματικότητα του θεσμού του δημοψηφίσματος εξαρτάται από την ποιότητα των ερωτημάτων και άλλους παράγοντες. Υπάρχουν θετικές εμπειρίες, όπως υπάρχουν και αρνητικές. Η προσωπική μου άποψη είναι ότι, στην περίπτωση της χώρας μας, πρέπει να γίνει πιο ανοιχτή η δυνατότητα προσφυγής σε δημοψηφίσματα, όπως πρέπει να θεσπιστεί και η δυνατότητα λαϊκής νομοθετικής πρωτοβουλίας, δηλαδή, ένας αριθμός πολιτών να μπορεί να υποβάλλει μια πρόταση νόμου στη βουλή. Το έχει προτείνει και ο κ. Βαρβιτσιώτης και, προσωπικά, συμφωνώ.

Στη χώρα μας πάσχουμε, όχι από την “κατάχρηση” τέτοιων δυνατοτήτων, αλλά από την απουσία τους. Η ενίσχυση, συνεπώς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας με μορφές άμεσης δημοκρατίας είναι ένα ώριμο και αναγκαίο βήμα.

9. Ποια άλλα θέματα, θεωρείτε εσείς, ότι πρέπει να περιληφθούν στις υπό αναθεώρηση διατάξεις;

 Έχουμε συγκροτήσει, στο πλαίσιο του Συνασπισμού, μια επιτροπή η οποία επεξεργάζεται το όλο θέμα.

 Θα ήθελα να κάνω δύο επισημάνσεις:

Κατά την άποψη μου, βρισκόμαστε σε μια φάση διαμόρφωσης, διεθνώς, ενός νέου πιο επιθετικού, προς την κοινωνία, καπιταλισμού, ο οποίος θέλει το Σύνταγμά του. Πρέπει, λοιπόν, να υπερασπιστούμε ό,τι θετικό, από κοινωνική άποψη, περιέχει το Σύνταγμά μας. Πρέπει να απορρίψουμε απόψεις που, ουσιαστικά, θέλουν μια συνταγματοποίηση του νεοφιλελευθερισμού, του Συμφώνου Σταθερότητας και μιας διαρκούς λιτότητας. Δυστυχώς τέτοιες απόψεις ακούστηκαν και από τον κ. Αλογοσκούφη της Ν.Δ. και από τον κ. Χριστοδουλάκη του ΠΑΣΟΚ. Ό,τι απορρίφθηκε στην Ευρώπη με το Ευρωσύνταγμα θέλουν να το περάσουν στο εθνικό Σύνταγμα.

Η δεύτερη επισήμανσή μου είναι ότι πρέπει να εντοπίσουμε νέα πραγματικά προβλήματα που απαιτούν ρύθμιση. Αναφέρω δύο:

Το πρώτο είναι η αποστολή στρατευμάτων στο εξωτερικό. Ενώ έχουμε, στο Σύνταγμά μας, ρύθμιση για τους όρους υπό τους οποίους ξένα στρατεύματα μπορούν να βρίσκονται στη χώρα μας, δεν υπάρχει ρύθμιση αν και υπό ποιους όρους δικά μας στρατεύματα μπορούν να στέλνονται στο εξωτερικό.

Το δεύτερο αφορά στα όρια των ανισοτήτων της κοινωνίας. Οι ανισότητες διευρύνονται επικίνδυνα. Πρέπει, λοιπόν, να θεσπιστεί ένα κατώτερο όριο εγγυημένων όρων ζωής και εγγυημένου εισοδήματος, ως μια άμυνα της κοινωνίας σε κινδύνους κοινωνικού αποκλεισμού και εξαθλίωσης.

 Σ’ αυτή τη φάση, λοιπόν, ο σχηματισμός της ατζέντας των θεμάτων που πρέπει να τεθούν προς συζήτηση είναι το πιο κρίσιμο ζήτημα.