Όλα άλλαξαν, λοιπόν. Το κλίμα γενικευμένης ευφορίας, κυρίαρχο μέχρι πριν από λίγες εβδομάδες, έχει άρδην αντιστραφεί. Προβλέψεις και εκτιμήσεις κορυφαίων διεθνών οργανισμών ξαναγράφονται από την αρχή. Αντιλήψεις και σχεδιασμοί κυβερνήσεων, επιχειρήσεων και των πολιτών ανατρέπονται άρδην.

Έτσι ήταν πάντα. Όλες οι μεγάλες κρίσεις λειτούργησαν ως ανατρεπτικοί μηχανισμοί. Ακόμη και όταν δεν οδήγησαν άμεσα σε ανατροπές κυβερνήσεων ή καθεστώτων, έφεραν τέτοιες αλλαγές συνειδήσεων, που οδήγησαν, εν τέλει, και σε κοινωνικές αλλαγές.

Βρισκόμαστε, λοιπόν, αντιμέτωποι με μια τέτοια ανατρεπτική κρίση. Οι κρίσεις δημιουργούν μια ατμόσφαιρα που είναι ευνοϊκή για υπερβολές. Ωστόσο, τα ίδια τα γεγονότα δεν αφήνουν αμφιβολία.

Βρισκόμαστε μόνο στην αρχή μιας πορείας, στη διαδρομή της οποίας πολλά θα συμβούν και πολλά απ’ όσα σήμερα στέκονται όρθια θα ανατραπούν. Ζούμε, όντως, μια κρίση ανατρεπτική.

Τι καθιστά σοβαρή την παρούσα κρίση; Τι προκαλεί τόση ανησυχία ως προς την έκβασή της;

1. Η έκταση και η διαπλοκή των εστιών της κρίσης την καθιστούν μια κρίση της παγκόσμιας ανάπτυξης, και όχι μόνο, κάποιων επιμέρους περιοχών. Βεβαίως, η κρίση αλλού παίρνει ήπιες και αλλού, όπως στη Ν.Α. Ασία, καταστροφικές διαστάσεις. Το Εθνικό Εισόδημα της Ινδονησίας προβλέπεται να μειωθεί κατά 16%, της Κορέας κατά 8% κλπ. Η Ιαπωνία έχει γίνει αδύνατος κρίκος του συστήματος. Ένας λόγος -όχι μοναδικός- είναι ότι το 67% των εξαγωγών της γίνεται σε περιοχές όπου η ζήτηση περιορίζεται. Η εξασθένηση του ιαπωνικού γεν καθιστά πιθανή την υποτίμηση του κινεζικού νομίσματος που, αν συμβεί, θα θέσει σε κίνηση μια νέα σειρά υποτιμήσεων στην περιοχή.

Στον χώρο, λοιπόν, της Α. Ασίας έχει εγκατασταθεί μια σοβαρή εστία κρίσης μακράς διάρκειας. Εκεί η “ζήτηση” είναι σε ζήτηση, αλλά κανείς δεν μπορεί να την προσφέρει. Για την Ιαπωνία προτείνεται μια πολιτική δημοσιονομικής επέκτασης για την ενίσχυση της εγχώριας ζήτησης. Αλλά κανείς δεν ξέρει αν θα εφαρμοστεί και, αν εφαρμοστεί, αν θα αποδώσει.

Η δεύτερη εστία της κρίσης είναι στη Ρωσία, όπου έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις και όχι μόνο οικονομικές. Η απόφαση των ισχυρών της Δύσης είναι, στη φάση αυτή, να μη βοηθηθεί η Ρωσία οικονομικά. Αν η βοήθεια θα είχε αμφίβολα αποτελέσματα, η μη βοήθεια δεν θα βελτιώσει την κατάσταση.

Η Ρωσία δεν έχει τώρα μεγάλη συμμετοχή στο παγκόσμιο εμπόριο. Είναι, όμως, μια πυρηνική δύναμη και βασική πηγή πρώτων υλών. Μαζί της συνδέεται ένας αριθμός χωρών από τις οποίες ήδη η Ουκρανία είναι σε απελπιστική κατάσταση. Οι επιπτώσεις, λοιπόν, της ρωσικής κρίσης στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Ευρώπης και της Ευρασίας είναι δεδομένες.

Τώρα αρχίζει ο κύκλος της Λατινικής Αμερικής, η οποία, εκτός των σοβαρών διαρθρωτικών προβλημάτων των εκεί οικονομικών, πλήττεται, όπως και η Ρωσία, από την πτώση των τιμών των πρώτων υλών. Η τιμή του πετρελαίου έχει υποχωρήσει από τα 22 δολάρια στα 12. Ενώ συνολικά οι πρώτες ύλες έχουν χάσει το 30% της τιμής τους.

Η κρίση στη Λατινική Αμερική επηρεάζει την οικονομία των ΗΠΑ. Τα μάτια όλων είναι στραμμένα στο αμερικανικό χρηματιστήριο. Μια παρατεταμένη πτώση του θα μειώσει την κατανάλωση, λόγω της μεγάλης εμπλοκής της αμερικανικής κοινωνίας στις μετοχικές επενδύσεις. Αυτό θα είχε υφεσιακές επιπτώσεις στην οικονομία, αλλά και θα κλόνιζε το διαμορφωμένο κοινωνικό μοντέλο των ΗΠΑ.

Η Ε.Ε. μοιάζει αυτή τη στιγμή και με τα έως τώρα δεδομένα να είναι σε σχετικά καλύτερη θέση. Ωστόσο τα αυστηρά και ανελαστικά κριτήρια πάνω στα οποία είναι δομημένη η προοπτική του ευρώ μπορεί να αποδειχτούν μια θανάσιμη παγίδα για τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, ιδιαίτερα αν η κρίση επιδεινωθεί και απαιτήσει πιο επεκτατικές πολιτικές. Η ίδια η ένταση, συνεπώς, και η αλληλεξάρτηση των κρισιακών φαινομένων δεν αφήνουν κανένα περιθώριο εφησυχασμού.

2. Ο δεύτερος παράγοντας που κάνει ακόμη πιο θολό το τοπίο είναι η διαφαινόμενη, ήδη, διαπλοκή της οικονομικής κρίσης αλλού με ανοιχτές πολιτικές κρίσεις, αλλού με εξασθένηση των πολιτικών θεσμών και αλλού με πολιτικές αβεβαιότητες.

Στη Ρωσία έχουμε ήδη μια ανοιχτή πολιτική κρίση που, αν δεν ξεπεραστεί, δεν μπορεί να εφαρμοστεί καμία οικονομική πολιτική. Στις ΗΠΑ ο θεσμός του προέδρου έχει κλονιστεί. Στη Γερμανία η έκβαση των εκλογών είναι αβέβαιη.

Σε πολλές χώρες η οικονομική κρίση μετατρέπεται σε κοινωνική. Οι διαδικασίες που άνοιξαν δεν είναι δυνατόν να αφήσουν απ’ έξω τη δράση των λαϊκών στρωμάτων που θα κληθούν να πληρώσουν τις θυσίες.

Αν, λοιπόν, η παρούσα κρίση απαιτεί ισχυρές πολιτικές πρωτοβουλίες, και μάλιστα διεθνούς εμβέλειας, δεν είναι ορατό από πού θα μπορούσαν να παρέλθουν οι πρωτοβουλίες αυτές και από ποιους θεσμούς θα μπορούσαν να στηριχθούν.

Διότι το πολιτικό κενό συνυπάρχει και με ένα “θεσμικό κενό”.

Ποιο όργανο, για παράδειγμα, θα επιβάλει έστω μια φορολογία στις διεθνείς κινήσεις κερδοσκοπικών κεφαλαίων, όπως έχει από χρόνια προταθεί από πολλούς οικονομολόγους.

Ποιος θεσμός θα δώσει την αναπτυξιακή βοήθεια που χρειάζονται πολλές χώρες όταν το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ούτε επαρκείς πόρους έχει, αλλά ούτε και ανάλογο προσανατολισμό; Ποιο όργανο και με ποιες εξουσίες θα ελέγξει τις αυθαίρετες πρακτικές του διεθνοποιημένου και υπερκινητικού κεφαλαίου και θα επιβάλει κάποιο πλαίσιο εποπτείας, όπως τώρα πολλοί ζητούν;

Βεβαίως, αν τα πράγματα φτάσουν στο απροχώρητο, ο κ. Γκρίνσπαν, ο κεντρικός τραπεζίτης των ΗΠΑ, μπορεί να μειώσει τα επιτόκια και μια γενικευμένη μείωση των τελευταίων θα αποτελούσε μια θετική εικόνα. Το πιθανότερο όμως είναι όταν γίνει αυτό να είναι ήδη πολύ αργά.

Επίσης, αν υπήρχε πολιτική βούληση, το θεσμικό κενό θα μπορούσε να καλυφθεί με έναν πρακτικό επί του έργου διεθνή συντονισμό. Αλλά ούτε η βούληση υπάρχει, ούτε ο αναγκαίος συντονισμός διαφαίνεται.

3. Ο τρίτος, αλλά πιο ουσιαστικός παράγοντας, έχει να κάνει με την ίδια την ουσία της κρίσης. Είναι γεγονός ότι ο καπιταλισμός και σε άλλες κρίσεις βρήκε διέξοδο. Δεν πρέπει να αποσπούμε τη μνήμη μας από το πώς τις βρήκε. Όλες οι μεγάλες κρίσεις ξεπεράστηκαν με την απαξίωση και την καταστροφή μέρους του συσσωρευμένου κεφαλαίου.

Το ιδιαίτερο τώρα είναι ότι παράγοντες της κρίσης έχουν γίνει και τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για τη θεραπεία προηγούμενων κρίσεων.

Η ανάπτυξη των κεφαλαιαγορών, η ελεύθερη κίνηση κεφαλαίων σε μια ευρεία πλανητική ζώνη, ασφαλώς αύξησαν την ευελιξία του καπιταλισμού. Η κλασική υπερπαραγωγή εμπορευμάτων και η κλασική υπερσυσσώρευση παραγωγικού κεφαλαίου μετασχηματίστηκαν σε μια ευκίνητη ρευστότητα.

Έτσι, δεν βλέπουμε, τουλάχιστον ακόμη, να καίγονται εμπορεύματα αζήτητα ή να κλείνουν μαζικά εργοστάσια. Η διέξοδος των κεφαλαίων από την παραγωγική διαδικασία στα χρηματιστήρια και τις χρηματαγορές έδρασε ως τώρα εκτονωτικά και προωθητικά για τον καπιταλισμό, αυξάνοντας βέβαια την ανεργία.

Το πρόβλημα τώρα είναι ότι αυτές ακριβώς οι αγορές, η κεφαλαιαγορά και η χρηματαγορά έχουν γίνει εστίες της κρίσης και όχι μέσα για την επίλυσή της.

Όσο η παγκόσμια ρευστότητα ελεγχόμενη μονοπωλιακά συγκεντρώνεται στα κέντρα του καπιταλισμού τόσο η περιφέρεια βουλιάζει στην ύφεση και ο υπερσυσσωρευμένος στα κέντρα πλούτος δεν μπορεί να αξιοποιηθεί παραγωγικά.

Το ίδιο αποτέλεσμα έχει και η πτώση των τιμών των πρώτων υλών. Η μείωση, για παράδειγμα, της τιμής του πετρελαίου στο μισό μείωσε το κόστος παραγωγής και αύξησε τα κέρδη των επιχειρήσεων του μητροπολιτικού καπιταλισμού. Μείωσε όμως και τις δυνατότητες των χωρών που εξάγουν πρώτες ύλες να αγοράζουν τα βιομηχανικά προϊόντα των δυτικών χωρών.

Αυτά είναι μερικά από τα δεδομένα της κρίσης. Στη βάση αυτή ο διεθνής Τύπος κατακλύζεται ήδη από ιδέες και προτάσεις που υπερβαίνουν τον νεοφιλελευθερισμό ή και είναι σε πλήρη αντίθεση με τα δόγματά του. Διαμορφώνεται ήδη ένα νέο ρεύμα σκέψης που χαρακτηρίζεται από μια τάση ρεαλιστικής αναγνώρισης των υπαρκτών προβλημάτων.

Πολλές από τις προτάσεις αυτές εμπνέονται από τη λογική ενός διεθνοποιημένου κεϋνσιανισμού. Κατά κανόνα, πρόκειται για προτάσεις αποσπασματικές. Όμως ό,τι για τους ρεαλιστές οικονομολόγους μοιάζει σήμερα ως μια ακραία αλλά αναγκαία λύση, για την αριστερά μπορεί να γίνει η αφετηρία ενός προβληματισμού που θα της επιτρέψει να φέρει στο προσκήνιο τις δικές της ιδέες.

Το βέβαιο είναι ότι η παρούσα κρίση αναδεικνύει την ανάγκη για μια νέα ατζέντα διαρθρωτικών αλλαγών και μεταρρυθμίσεων, τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο αλλαγών ικανών να μεταβάλουν τη δομή του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος, να αίρουν τις παγκόσμιες ανισότητες και να προωθούν την παγκόσμια ανάπτυξη.

Όσο το παγκόσμιο σύστημα λειτουργεί με τη λογική ενός “χρηματιστικού ιμπεριαλισμού”, η φτώχεια της περιφέρειας θα συνυπάρχει με την ανασφάλεια ολόκληρου του συστήματος, όπως άλλωστε δείχνει ήδη και η παρούσα κρίση. Η αναζήτηση ασφαλών λιμανιών θα αποδειχθεί μια χίμαιρα. Όπως χίμαιρα αποδείχθηκε ήδη η “θεωρία” για το τέλος των κρίσεων.