Ο ΓΙΑΝΝΑΡΟΣ ΚΑΙ Η «ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΩΝ ΟΡΙΩΝ»

“Στις μέρες μας είναι δύσκολο να εκτιμηθεί ποια απογοήτευση υπερισχύει. Των οπαδών της Νέας Δημοκρατίας για τον τρόπο διακυβέρνησης ή των οπαδών των άλλων κομμάτων για τις μεθόδους και την αποτελεσματικότητα της αντιπολίτευσης”;

Το ερώτημα αυτό θα μπορούσε να διατυπωθεί και σήμερα. Όμως διατυπώθηκε από το Γρ. Γιάνναρο, στο πλαίσιο μιας άλλης συγκυρίας, στα μέσα του 1990, όταν στη διακυβέρνηση της χώρας βρισκόταν η Ν.Δ. του κ. Μητσοτάκη.

Ο Γρ. Γιάνναρος, έβλεπε καθαρά τον επερχόμενο κίνδυνο: από τη σήψη της πασοκικής διακυβέρνησης και το γενικευμένο τέλμα που είχε διαμορφωθεί, να ξεπηδήσει η νεοφιλελεύθερη επιλογή ως μόνη ορατή διέξοδος, ως  ο αναγκαστικός μονόδρομος. Η προσπάθεια της Αριστεράς να τιθασεύσει τις τάσεις αυτές, μέσω της συγκυβέρνησης με τη Ν.Δ. και, στη συνέχεια,  της οικουμενικής κυβέρνησης, αποδείχθηκαν βραχύβιοι και ατελέσφοροι ταχτικισμοί που δεν εντάσσονταν καν σε μια ευρύτερη στρατηγική. Σε όσους λοιπόν έλεγαν ότι η συντηρητική στροφή είχε ήδη συντελεσθεί, ο Γρ. Γιάνναρος επεσήμανε: “η συντηρητική στροφή δεν έγινε, προετοιμάζεται”. Κι εφόσον – πρόσθετε – δεν ανατραπεί το πλαίσιο που την καθιστά αναπόφευκτη, το αποτέλεσμα θα είναι ο “τρισδιάστατος ακρωτηριασμός της κοινωνίας: περιορισμός των δημόσιων δαπανών, περιορισμός του κοινωνικού κράτους, περιορισμός της Δημοκρατίας” (“Από τις Αυταπάτες στην πραγματικότητα – Η Αριστερά μετά το ’89”).

Σήμερα, 17 χρόνια μετά, με την οικολογική καταστροφή να συμπυκνώνει, αλλά και να συμπληρώνει αυτούς τους ακρωτηριασμούς, ο όποιος απολογισμός της περιόδου, από όποια σκοπιά και αν γίνει, δε μπορεί να μη συναντηθεί με αυτές τις σκέψεις, τις  επισημάνσεις  και τις προειδοποιήσεις του Γρ. Γιάνναρου.

Άλλοι, σύντροφοί του από παλιά, είναι ασφαλώς πιο κατάλληλοι από μένα να μιλήσουν για το Γρ. Γιάνναρο, τη διαδρομή του, τους όρους διαμόρφωσης των ιδεών και της προσωπικότητάς του. Εμείς είχαμε διαφορετική διαδρομή, αλλά και διαφορετικές απόψεις σε διάφορα θέματα, πράγμα όμως που δεν εμπόδισε να αναπτυχθεί μια ειλικρινής και ζεστή σχέση ήδη από το στάδιο της προετοιμασίας του ενιαίου τότε Συνασπισμού.

Εκείνο που μου είχε κάνει εντύπωση, και νομίζω χαρακτήριζε γενικότερα το Γρ. Γιάνναρο, ήταν η βαθιά “αίσθηση των ορίων” που είχε, πράγμα που συχνά καταγραφόταν ως ένας “ρεαλισμός”. Αυτή την αίσθηση των ορίων τη συνόδευε πάντα η διαρκής αναζήτηση της κυρίαρχης τάσης, της δυναμικής κίνησης των πραγμάτων και των εξελίξεων, η αγωνιώδης προσπάθεια ώστε η Αριστερά να είναι στο κέντρο των εξελίξεων, μέσα και όχι πίσω ή απέναντι από τις συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις που ωριμάζουν κάθε φορά.

Αν και κορυφαίο στέλεχος του ΚΚΕ Εσωτερικού, και του ευρωκομμουνισμού, διείδε από τους πρώτους τα όρια εκείνου του εγχειρήματος. Αυτό του επέτρεψε να υπερβεί προκαταλήψεις και να πρωταγωνιστήσει στη δημιουργία του Ενιαίου Συνασπισμού. Και ήταν η συμβολή του αποφασιστική, όχι μόνο με τη στάση του και με τις θέσεις του, αλλά και με την καθημερινή, απροκατάληπτη, ειλικρινή και φιλική συμπεριφορά απέναντι στους συντρόφους “της άλλης πλευράς”.

Επιχειρώντας και σήμερα διαφορετικής τάξης, αλλά ανάλογης φύσης προσπάθειες, συναντήσεις, δηλαδή, συνεργασίες και “οσμώσεις”, με δυνάμεις διαφορετικής προέλευσης και διαδρομής, δε θα πρέπει να υποτιμήσουμε καθόλου αυτό το αρνητικό φορτίο των προκαταλήψεων, που κουβαλάμε όλοι και όλες, τη στρεβλή εικόνα, δηλαδή, για τον “άλλο”, για τις ιδέες του, ακόμη και για τις προθέσεις του και, κυρίως, την πεισματική εμμονή και αντοχή που επιδεικνύουν αυτές οι προκαταλήψεις στο χρόνο. Δεν είναι λεπτομέρεια, συνεπώς, αλλά επίτευγμα σημαντικό, η απελευθέρωση από αυτές τις προκαταλήψεις.

Έχοντας βαθιές γνώσεις της πολιτικής οικονομίας και ανοιχτούς θεωρητικούς ορίζοντες, κατανόησε έγκαιρα και σε βάθος την εξάντληση των ορίων του μεταπολεμικού μοντέλου ανάπτυξης του ελληνικού καπιταλισμού. Αγωνιούσε και αναζητούσε τρόπους, ώστε αυτή η σύνθετη αναπτυξιακή κρίση, ακριβώς επειδή ήταν μια κρίση κατεύθυνσης και επιλογών, να αξιοποιηθεί θετικά από την αριστερά.

Με δική του πρωτοβουλία και επιμονή, το 1992, αν θυμάμαι καλά, επεξεργαστήκαμε ένα ολοκληρωμένο “ανορθωτικό πρόγραμμα” ως απάντηση στο πρόγραμμα σταθεροποίησης και ανάπτυξης που, με νεοφιλελεύθερη λογική, είχε συντάξει η Ν.Δ.  Γενικότερα, σ’ αυτή την αντιπαράθεση ανάμεσα στη νεοφιλελεύθερη και μια προοδευτική επιλογή, ο Γρ. Γιάνναρος ήθελε την Αριστερά να είναι όχι στη θέση του παρατηρητή, αλλά του πρωταγωνιστή και του συνδιαμορφωτή των “νέων κοινωνικών ισορροπιών”.

Ο Γρ. Γιάνναρος ήταν ένας πολιτικός της Αριστεράς. Σκεφτόταν με όρους κυρίως πολιτικούς. Ήταν άνθρωπος της πολιτικής πρωτοβουλίας. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την αφοπλιστική του ειλικρίνεια, προκαλούσε συχνά κριτικές που, νομίζω, αδικούσαν αν όχι την πολιτική σκέψη του, σίγουρα τις προθέσεις του.

Δεν είναι, για παράδειγμα, σωστό ότι ο Γιάνναρος υποτιμούσε το ρόλο των κινημάτων ή ότι έβλεπε την αριστερά αποκλειστικά και μόνο σε κυβερνητικούς ρόλους. Ο Γιάνναρος θεωρούσε  δεδομένη την ύπαρξη των κινημάτων και αναντικατάστατο το ρόλο τους. Όμως, έβλεπε τα όρια μιας στρατηγικής που προσπαθεί απλά να αθροίσει δυσαρέσκειες.

Ο Γιάνναρος των αρχών της δεκαετίας του ’90 θεωρούσε αδύνατη την ανακοπή της νεοφιλελεύθερης λαίλαπας, με πάλη μόνο από τα κάτω.

Από τη σκοπιά αυτή διερευνούσε τη δυνατότητα να γίνει αυτό μέσω μιας προοδευτικής διακυβέρνησης κι’ ενός προγράμματος “αριστερού εκσυγχρονισμού”.

Η άποψη αυτή, έγινε μάλιστα κυρίαρχη γραμμή του ενιαίου Συνασπισμού. Είναι γεγονός ότι ο Γρ. Γιάνναρος επέμεινε στη θέση αυτή και όταν ο ΣΥΝ μετατοπίστηκε σε άλλες θέσεις.

Σε κάθε περίπτωση, ο «κυβερνητισμός» του Γιάνναρου είχε αριστερή πρόθεση, είχε αριστερή λογική. Το πρόγραμμα, οι ώριμοι στόχοι και τα συγκεκριμένα αποτελέσματα για τους εργαζόμενους και την κοινωνία, δεν ήταν για το Γιάνναρο τα ενδεχόμενα επακόλουθα, αλλά τα δεσμευτικά προαπαιτούμενα. Και εξετάζοντας εκ των υστέρων όσα ο Γιάνναρος θεωρούσε ως προγραμματικά ελάχιστα, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι όχι μόνο δεν είναι σε επαφή με όσα, στο όνομα της “κεντροαριστεράς”, έγιναν ή προτάθηκαν, αλλά ήταν στον αντίποδά τους.

 Η άποψη, όμως, αυτή του Γιάνναρου αποσυντέθηκε εκ των έσω. Ο ενιαίος Συνασπισμός διασπάσθηκε. Τα κινήματα και οι αντιστάσεις υποχώρησαν. Η κατάρρευση της ΕΣΣΔ αποχαλίνωσε τις πιο επιθετικές δυνάμεις του κεφαλαίου. Η παραδοσιακή σοσιαλδημοκρατία από δύναμη αντίστασης στο νεοφιλελεύθερο πρότυπο έγινε προαγωγός του. Έτσι,  κυβερνήσεις με συμμετοχή της Αριστεράς υπήρξαν πολλές σε όλη την Ευρώπη. Πουθενά όμως δεν κατάφεραν να επιτύχουν εκείνο που ο Γιάνναρος έθετε ως στόχο. Ίσως τελικά το “τέλος εποχής” που διέβλεπε ο Γρ. Γιάνναρος να είχε ένα ευρύτερο και βαθύτερο περιεχόμενο, που τότε δεν ήταν ακόμη ευκρινές. Ίσως, για το λόγο αυτό, στην Αριστερά έμπαινε ένα υψηλότερο καθήκον: να αναστοχαστεί την ιστορική της διαδρομή, να επανασυνδεθεί με τις δυναμικές της εποχής μας, να ανακαλύψει εκ νέου τις αντικαπιταλιστικές ρίζες της και να αναζητήσει στους σύγχρονους όρους την επικαιροποίηση της σοσιαλιστικής προοπτικής.

Είμαι βέβαιος, ότι ο Γιάνναρος , με το ρεαλισμό που τον διέκρινε, με την αίσθηση των ορίων που τον χαρακτήριζε, θα αντλούσε τα δικά του συμπεράσματα από τις εξελίξεις.

Τα συμπεράσματα αυτά δεν τα γνωρίζουμε. Το βέβαιο είναι ότι θα αναζητούσε με το ίδιο πάθος τους τρόπους και τα μέσα που, υπό το φως των νέων δεδομένων, θα καθιστούσαν την Αριστερά ικανή να σφραγίζει τις εξελίξεις.