Δυο παράγοντες φέρνουν το δημόσιο χρέος ξανά στο πολιτικό προσκήνιο.

Ο πρώτος από τους παράγοντες αυτούς είναι η λεγόμενη “αναταξινόμηση” των μεγεθών κατ’ απαίτηση της Εurostat. Στην πραγματικότητα η παρέμβαση αυτή είχε ως αποτέλεσμα να γίνει φανερό εκείνο το οποίο κάποιοι ήθελαν να κρύβουν: το ότι δηλαδή το δημόσιο χρέος δεν μειώνεται, αλλά είναι σε τροχιά επικίνδυνης αύξησής του, ως απόλυτο μέγεθος. Σύμφωνα με τα στοιχεία του φετινού προϋπολογισμού το δημόσιο χρέος της Γενικής Κυβέρνησης από 129 δισ. ευρώ που ήταν το 2000, αναμένεται να διαμορφωθεί –αν όλα πάνε καλά- στα 150 δισ. ευρώ το 2003. Λόγω της αύξησης του ΑΕΠ κατά την ίδια περίοδο η σχέση χρέους προς ΑΕΠ διακυμάνθηκε στα ίδια επίπεδα, αλλά ο στόχος ήταν να μειωθεί.

Το χρέος λοιπόν είναι μεγάλο και, το κυριότερο, δεν έχει επιβεβαιωθεί η ύπαρξη κάποιου μηχανισμού, έστω και αργής αποκλιμάκωσής του και ιδίως αυτό είναι που προκαλεί ανησυχίες.

Ο δεύτερος λόγος είναι η λεγόμενη νέα ερμηνεία του Συμφώνου Σταθερότητας – γράψαμε γι’ αυτήν στα “Ενθέματα” της |Αυγής| της 8.12.02. Σύμφωνα με τις προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το δημόσιο χρέος ανάγεται σε επιτηρούμενο μέγεθος. Τούτο σημαίνει ότι οι χώρες που έχουν υψηλό χρέος θα υποχρεωθούν να υποβάλλουν ένα χρονοδιάγραμμα αποκλιμάκωσης του χρέους, με συγκεκριμένα, κατ’ έτος, ποσοστά. Οι διαδικασίες της επιτήρησης και οι ποινές για τυχόν παραβάσεις μένει να διευκρινισθούν.

Μπορεί το χρέος να αποκλιμακωθεί;

Η κυβέρνηση καλλιεργεί δημοσίως τον εφησυχασμό: Παριστάνει ότι θεωρεί καλοδεχούμενη την επιτήρηση του δημόσιου χρέους και υποστηρίζει ότι η αποκλιμάκωση του δημόσιου χρέους είναι ένα “παιχνιδάκι”!

Δεν νιώθει την ανάγκη, όχι να απολογηθεί, αλλά έστω να εξηγήσει, γιατί ώς τώρα το χρέος αντί να μειωθεί αυξήθηκε. Ούτε βέβαια και έχει πολιτικό θάρρος να πει ένα συγγνώμη προς όσους μέχρι τώρα κατακεραυνώνει η ίδια, αλαζονικά, κατακεραύνωνε, επειδή ασκούσαν κριτική στις λογιστικές αλχημείες της.

Από την άλλη πλευρά η Ν.Δ. και πιο επίμονα ο κ. Μητσοτάκης προειδοποιούν (ορθότερα προετοιμάζουν) τον ελληνικό λαό ότι τον περιμένουν “μαύρες μέρες”, ενώ άλλοι απαντούν στον ανεύθυνο εφησυχασμό της κυβέρνησης με μια εξίσου ανεύθυνη καταστροφολογία, επισείοντας το φάντασμα της Αργεντινής και της οδυνηρής χρεοκοπίας της, ως μια αναπόδραστη προοπτική.

Η θέση που θα υποστηρίξουμε εδώ είναι ότι το πρόβλημα υπάρχει, μπορεί να εξελιχθεί και σε κρίση, αν δεν αντιμετωπισθεί με σχέδιο, αλλά δεν είναι αναπόφευκτο να γίνουμε… Αργεντινή. Αλλά για να μη συμβεί αυτό, το ελάχιστο που πρέπει να γίνει είναι να αναγνωρισθεί το πρόβλημα στις πραγματικές του διαστάσεις, να συζητηθούν οι εναλλακτικές πολιτικές για την αντιμετώπισή του, και να αξιοποιηθούν οι υπαρκτές δυνατότητες.

Από πρώτη άποψη, η πρόταση που διατύπωσε ο κ. Σόλμπες, αρμόδιος επίτροπος, για την υποχρέωση της Ελλάδας να μειώνει το χρέος της κατά 4% του ΑΕΠ ετησίως φαίνεται μετριοπαθής και όχι ανέφικτη.

Αυτό βέβαια σημαίνει κάτι που ο κ. Σόλμπες, μάλλον το έχει ήδη λάβει υπόψη του. Ότι, δηλαδή, ο στόχος για μείωση του χρέους στο 60% ώς το 2010, εγκαταλείπεται. Η πρόταση του Σόλμπες μάλλον αποσκοπεί στο να τεθεί το χρέος υπό έλεγχο, μειούμενο σε μια ζώνη ασφάλειας 70%-80% του ΑΕΠ, ώστε αν χρειασθεί –όπως θα εξηγήσουμε θα χρειασθεί– να αυξηθεί εκ νέου, να μη δημιουργηθούν ανυπέρβλητα προβλήματα.

Το αισιόδοξο σενάριο

Η εφικτότητα όμως για την οποία μιλήσαμε έχει πολλές προϋποθέσεις. Η πιο βασική είναι ότι το ΑΕΠ θα συνεχίζει να αυξάνει κατά 3%-4% ετησίως και για τα επόμενα χρόνια. Αν αυτό συμβεί, ο στόχος της μείωσης του χρέους ως ποσοστό του ΑΕΠ κατά 4 ποσοστιαίες μονάδες ετησίως δεν προϋποθέτει τη μείωση του χρέους ως απόλυτο μέγεθος. Προϋποθέτει ότι το χρέος μπορεί να αυξάνει με ρυθμό χαμηλότερο όμως από την αντίστοιχη αύξηση του εθνικού μας εισοδήματος.

Πέρα από την αύξηση του ΑΕΠ μια άλλη εξέλιξη είναι ότι με το τέλος των Ολυμπιακών αγώνων θα εξαλειφθεί και μια πηγή αύξησης του χρέους. Αν και δεν έχουμε πλήρη στοιχεία από “μισόλογα” προκύπτει ότι η προετοιμασία για την Ολυμπιάδα πρέπει να συνέβαλλε στην αύξηση του δημοσίου χρέους κατά 1% του ΑΕΠ ετησίως κατά τα τελευταία έτη. Αν λοιπόν οι Αγώνες δεν αφήσουν πίσω τους “μαύρες” τρύπες, τότε αυτή η πηγή αύξησης του χρέους θα πάψει να λειτουργεί.

Μια τρίτη δυνατότητα είναι οι αμυντικές δαπάνες και ο αντίστοιχος δανεισμός για εξοπλισμούς. Εκτιμάται ότι περιθώρια μείωσής τους υπάρχουν κατά 1%-2% του ΑΕΠ, αν η κυβέρνηση δεν υποκύψει στις πιέσεις των ΗΠΑ για νέα αύξηση των εξοπλισμών, για λόγους άσχετους με την εθνικής μας άμυνα.

Τέλος, υπάρχουν και δυνατότητες ενίσχυσης της ανάπτυξης και της διεύρυνσης της απασχόλησης, γεγονός όμως που απαιτεί νέες πολιτικές αναδιανομής και ανάπτυξης.

Αν λοιπόν αξιοποιηθούν σωστά οι δυνατότητες, τότε μια αποκλιμάκωση του χρέους στους ρυθμούς του πρότεινε ο κ. Σόλμπες δεν φαίνεται ανέφικτη όπως ήδη είπαμε.

Στις δυνατότητες αυτές δεν υπολογίζουμε τα έσοδα από ιδιωτικοποιήσεις. Πρώτον, διότι η πηγή αυτή είναι εξαντλήσιμη και, δεύτερον, διότι η ρευστοποίηση περιουσιακών στοιχείων του Δημοσίου μειώνει την “καθαρή θέση”, δηλαδή την περιουσιακή βάση του κράτους, γεγονός που επιδρά αρνητικά τόσο στη μακροπρόθεσμη διαχείριση του χρέους (το οποίο σε κάθε περίπτωση θα παραμείνει υψηλό) όσο και στην πιστοληπτική ικανότητα της χώρας.

Και όμως, αυτό το μετριοπαθές και από πρώτη άποψη εφικτό σενάριο δεν είναι βέβαιο ότι θα μπορέσει να υλοποιηθεί.

Πηγές κινδύνων

Υπάρχουν τρεις τουλάχιστον εστίες κινδύνων που μπορεί να οδηγήσουν σε εμπλοκές, ανατροπές, ακόμη και σε μια κρίση του χρέους. Η πρώτη προέρχεται από το γεγονός ότι, και μετά την παρέμβαση της Εurostat, δεν είναι γνωστό το ακριβές ύψος του δημοσίου χρέους. Πέρα από το χρέος των Ενόπλων Δυνάμεων που ήδη ερευνάται, από τη eurostat υπάρχουν διάφορες υποχρεώσεις και “βερεσέδια” του κράτους που, δεν εγγράφονται στο δημόσιο χρέος. Για παράδειγμα, πολλές από τις υποχρεώσεις του κράτους προς ασφαλιστικά ταμεία και συγκοινωνιακούς φορείς δεν εκπληρώνονται, με αποτέλεσμα οι φορείς αυτοί να σπρώχνονται σε δανεισμό που δεν θα μπορέσουν να εξυπηρετήσουν. Τελικά κάποια στιγμή, τα δάνεια θα τα πληρώσει το κράτος, αφού αυτό είναι ο εγγυητής του δανείων.

Το σενάριο λοιπόν που ζήσαμε πρόσφατα, μπορεί να επαναληφθεί. Εκεί που νομίζουμε ότι το χρέος μειώνεται, μια νέα “αναταξινόμηση” ενδέχεται να αποκαλύψει κάποιες άλλες δυσάρεστες πραγματικότητες. Η πλήρης καταγραφή, συνεπώς, και “εμφάνιση” του χρέους αποτελεί στοιχειώδη υποχρέωση της κυβέρνησης.

Μια δεύτερη πηγή κινδύνων αφορά την εξέλιξη του ΑΕΠ. Αν έχουμε πτώση των ρυθμών αύξησής του ή ακόμη και μια ύφεση, με αρνητική ή μηδενική εξέλιξη του ΑΕΠ, κάθε δυνατότητα μείωσης του χρέους εξανεμίζεται αφού, αντίθετα, μια αύξηση του χρέους θα είναι επιβεβλημένη για λόγους αντικυκλικής πολιτικής. Το ενδεχόμενο αυτό δεν μπορεί κανείς να προβλέψει πότε ακριβώς θα συμβεί, αλλά είναι εξαιρετικά ανεύθυνο να καλλιεργείται η εντύπωση ότι η τωρινή αύξηση του ΑΕΠ θα είναι διαρκής και αδιάκοπη.

Ακριβώς γι’αυτό το θεμελιώδες κριτήριο για την αξιολόγηση της όποιας πολιτικής για το Δημόσιο χρέος είναι αν αυτή συμβάλλει στην ενδυνάμωση της ανάπτυξης ή όχι. Επίσης, για τον ίδιο λόγο, η κυβέρνηση θα πρέπει να εξασφαλίσει ότι το κριτήριο του χρέους στο Σύμφωνο Σταθερότητας θα αξιολογείται σε συνδυασμό με το κριτήριο του ΑΕΠ. Θα ήταν παράλογο και παγιδευτικό να δεσμευτούμε για μείωση του ΑΕΠ κατά 4% ετησίως, ακόμη κι αν έχουμε συνθήκες ύφεσης.

Η τρίτη πηγή κινδύνου συνδέεται με την εξέλιξη του κοινωνικοασφαλιστικού συστήματος. Η κυβέρνηση εκτιμά ότι πριν το 2012 δεν θα υπάρξει πρόβλημα. Η εκτίμηση αυτή όμως αμφισβητείται.

Τι πρέπει να γίνει

Η πολιτική της κυβέρνησης, πρώτον δεν έχει καταφέρει να εδραιώσει μια δυναμική αποκλιμάκωση του χρέους, παρά τις ιδιωτικοποιήσεις και παρά τη σημαντική αύξηση του ΑΕΠ.

Δεύτερον, η πολιτική της κυβέρνησης στηρίζεται, και διολισθαίνει ολοένα και πιο έντονα σε μια πολιτική με δύο σκέλη: ιδιωτικοποιήσεις και συγκράτηση του μισθολογικών αυξήσεων. Το πρώτο σκέλος, όπως εξηγήσαμε, διαβρώνει και εξασθενεί τις μελλοντικές δυνατότητες διαχείρισης του χρέους, ενώ το δεύτερο σκέλος διευρύνει τις κοινωνικές ανισότητες και υποσκάπτει τις αναπτυξιακές δυνατότητες.

Αν λοιπόν το χρέος δεν αποκλιμακωθεί όσο διαρκεί αυτή η ανοδική φάση οικονομικού κύκλου, αν η εξάντληση της αναπτυξιακής δυναμικής μάς βρει με δημόσιο χρέος υψηλό, πάνω από το 70%-80% του ΑΕΠ, τότε δεν αποκλείεται αυτό να λειτουργήσει ως παράγοντας κρίσης. Και τούτο διότι ακόμη και αν είναι χαμηλότερο από τα σημερινά του επίπεδα, η διαχείρισή του θα είναι ασύγκριτα δυσκολότερη. Ας μην ξεχνάμε ότι η Αργεντινή οδηγήθηκε στη χρεοκοπία αν και το χρέος της ήταν μικρότερο από το δικό μας, ακριβώς γιατί είχε ιδιωτικοποιήσει τα πάντα και η ανάπτυξή της είχε καθηλωθεί. Αυτή η προοπτική όμως πρέπει, και κατά τη γνώμη μου, μπορεί να αποκλεισθεί.

Ας ανακεφαλαιώσουμε λοιπόν με κάποιες ιδέες για το τι μπορεί να γίνει αμέσως:

α. Πλήρης και αξιόπιστη καταγραφή του χρέους και των υποχρεώσεων του κράτους – είναι κάτι το αναγκαίο, προκειμένου να ξέρουμε πού βρισκόμαστε και για να μπορέσει να γίνει αξιόπιστος και διαφανής σχεδιασμός.

β. Αλλαγή της στάσης της κυβέρνησης που εξακολουθεί να δίνει μάχη οπισθοφυλακών υπέρ του Συμφώνου Σταθερότητας. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να εξασφαλισθεί ότι η αξιολόγηση του ελλείμματος και του χρέους θα γίνεται σε συνάρτηση με το ρυθμό εξέλιξης του ΑΕΠ, καθώς και το επίπεδο της απασχόλησης και της ανεργίας.

γ. Διαμόρφωση ενός αξιόπιστου και ρεαλιστικού σχεδίου αποκλιμάκωσης του χρέους με ορίζοντα δεκαετίας, το οποίο θα αξιοποιεί τις δυνατότητες και θα έχει ως κεντρικό του άξονα την αποκλιμάκωση του χρέους μέσω της ενίσχυσης της αναπτυξιακής δυναμικής της ελληνικής οικονομίας.