Το βιβλίο των Μηλιού, Δημούλη, Οικονομάκη, επιδέχεται πολλές αναγνώσεις. Μπορούμε να διαβάσουμε σ’ αυτό μια προσπάθεια αναζήτησης μιας «καθαρότητας» μέσα στο έργο του ίδιου του Μαρξ μέσα από την απόρριψη ή την αναθεώρηση των ποικίλων αναθεωρήσεων που έχουν επιχειρηθεί στο έργο αυτό. Ή ακόμη μπορούμε να το εντάξουμε σε μια προσπάθεια μιας κάθαρσης του έργου του Μαρξ από σχηματοποιημένες, από ιδεολογικές χρήσεις του σε βάρος του επιστημονικού περιεχομένου του ή θεολογικού τύπου αναγνώσεις του.

Νομίζω όμως ότι όλες αυτές είναι παράπλευρες προσεγγίσεις, αφού το βιβλίο αυτό μας υποδεικνύει ένα δρόμο που, κατά τη γνώμη μου, βοηθά στην ανάπτυξη της Μαρξιστικής σκέψης. Έχει, δηλαδή, η προσπάθεια των συγγραφέων ένα χαρακτήρα προωθητικό. Βλέπει προς τα μπροστά και όχι προς τα πίσω. Απαντά σ’ ένα πρόβλημα κεντρικό, αυτό της ανάπτυξης της Μαρξιστικής θεωρίας, μια ανάγκη που γεννήθηκε μαζί με το έργο του Μαρξ, αφού ο Μαρξ και ο Έγκελς δεν μπορούσαν να επεκτείνουν την ανάλυσή τους σε όλα τα πεδία. Υπήρχαν, επομένως, εξ αρχής κενά που έπρεπε να καλυφθούν, πτυχές της ίδιας  της θεωρίας που θεμελίωσαν, που έπρεπε να συμπληρωθούν.

Κυρίως όμως το πρόβλημα της ανάπτυξης της θεωρίας που θεμελίωσαν οι Μαρξ και ΄Εγκελς, εγγενές σε κάθε θεωρία, έγινε πιο έντονο εξ αιτίας των επιτυχιών της ίδιας της θεωρίας και της οργανικής σύνδεσής της με το εργατικό κίνημα. Οι ποικίλες καταστάσεις στις οποίες το τελευταίο βρέθηκε και η νικηφόρα έκβαση της Οκτωβριανής Επανάστασης, έθεταν στη Μαρξιστική θεωρία νέα προβλήματα προς αντιμετώπιση. Αλλά και η εξέλιξη του ίδιου του καπιταλισμού και η ανάπτυξη των επιστημών και της γνώσης σε όλες τις σφαίρες της ανθρώπινης δραστηριότητας από τη μια επιβεβαίωναν τις βασικές θεμελιώσεις του έργου του Μαρξ, από την άλλη όμως έφερναν στο προσκήνιο νέα πεδία προς εξερεύνηση.

Αυτή η αναγκαία, λοιπόν, ανάπτυξη της Μαρξιστικής θεωρίας πρέπει να αναγνωρίσουμε δεν έγινε ως τώρα με έναν οργανικό τρόπο ακόμη και όταν επιχειρήθηκε. Η προσπάθεια αυτή οδήγησε σε πολλαπλές ερμηνείες και ποικίλους Μαρξισμούς, σε οξείες διαμάχες, σε αγιοποιήσεις και δαιμονοποιήσεις. Μέσα σε μια τέτοια πανσπερμία διαφορετικών εκδοχών μπορούμε να διακρίνουμε ένα δρόμο ανάπτυξης της μαρξιστικής θεωρίας που στηρίχθηκε αφ’ ενός σ’ αυτό  που οι συγγραφείς αποκαλούν «αγιοποίηση» του έργου του Μαρξ και αφετέρου σε μια μέθοδο προσθηκών, πάνω στο έργο του Μαρξ, ως μια συμβολή στην ανάπτυξή του. Έτσι είχαμε την προσθήκη του Μονοπωλιακού Καπιταλισμού, του ΚΜΚ, της «γενικής κρίσης» του καπιταλισμού και άλλων χωρίς να απασχολεί πάντα η εσωτερική συνοχή αυτών των κατασκευών ή η συμβατότητά τους με το θεμελιώδες έργο του Μαρξ. Η προσπάθεια αυτή σχηματοποιήθηκε ιδίως μετά το θάνατο του Λένιν. Η ανάπτυξη της θεωρίας πέρασε στην ευθύνη των καθοδηγητικών οργάνων των Κομμουνιστικών Κομμάτων, γραφειοκρατικοποιήθηκε, αποστεώθηκε.

Ένας δεύτερος δρόμος ανάπτυξης πήρε τη μορφή ενός πολυσυλλεκτισμού και σε μια προσπάθεια συνένωσης της Μαρξιστικής θεωρίας με άλλες θεωρίες με ένα τρόπο αθροιστικό. Αντί, δηλαδή, της ανάπτυξης της Μ-Θ πάνω στις δικές της βάσεις επιδιώχθηκαν δάνεια, συμπληρώσεις ή προσθήκες δίπλα στο έργο του Μαρξ ως μια προσπάθεια διεύρυνσης του ορίζοντά του.

Η προσέγγιση των Μ-Δ-Ο μπορεί να αποτελέσει μια τομή ως προς την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος, της ανάπτυξης δηλαδή της Μ-Θ, αφού ως πρώτο ζητούμενο θέτουν και ορθά την εσωτερική συνοχή, τη συνέπεια και την αξιοπιστία της Μαρξιστικής θεωρίας. Αυτό οδηγεί τους συγγραφείς να υιοθετήσουν μια κριτική στάση απέναντι στο έργο του ίδιου του Μαρξ, να ελέγξουν το ίδιο το έργο αυτό, από την άποψη της εσωτερικής του συνοχής, της εσωτερικής συνέπειας και αξιοπιστίας και να διαπιστώσουν, εν τέλει, όχι μόνο λάθη κατανόησης ή ερμηνείας, αλλά και αντιφάσεις και ασυνέπειες στο εσωτερικό του έργου αυτού. Αναδεικνύουν έτσι το καθήκον της επίλυσης των αντιφάσεων αυτών και άρσης των ασυνεπειών, όχι με δάνεια ή με προσθήκες, αλλά με μια προσπάθεια ανασύνθεσης και ανασυγκρότησης της ίδιας της σκέψης του Μαρξ στην πορεία της εξέλιξης και διαμόρφωσής της.

Την προσπάθεια αυτή αναλαμβάνουν οι συγγραφείς, του υπό συζήτηση βιβλίου, και την επιχειρούν σε μια σειρά από επίμαχα ζητήματα. Δεν είμαι σε θέση να κρίνω το αποτέλεσμα της προσπάθειας αυτής σημείο προς σημείο, αφού το καθένα από τα σημεία αυτά πρέπει να γίνει αντικείμενο διαλόγου.

Θεωρώ όμως ορθή και επίκαιρη, την  ανάδειξη της πρωταρχικότητας της ταξικής πάλης, όχι ως ένα εξωτερικό, αλλά ως ένα εσωτερικό στοιχείο στην εξέλιξη και τη θεώρηση του καπιταλισμού. Νομίζω ότι πρέπει να σταθούμε λίγο στο σημείο αυτό, δεδομένου ότι αυτή η παραδοχή έχει άμεσες και πρακτικές συνέπειες σε ό,τι αφορά  τους καθημερινούς κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες.

Η θέση αυτή, για παράδειγμα, δείχνει την ανεδαφικότητα απόψεων που αντιλαμβάνονται τις ενδογενείς τάσεις του κεφαλαίου ως φυσικές μη αναιρέσιμες ή τροποποιήσιμες τάσεις. Αυτό αναδεικνύεται στη θεώρηση που επιχειρούν οι συγγραφείς στο ζήτημα της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους όσο και στο ζήτημα των κρίσεων, θεώρηση που προφυλάσσει το εργατικό κίνημα τόσο από αντιλήψεις αυτόματης κατάρρευσης του καπιταλισμού, ως αποτέλεσμα των κρίσεών του, όσο και από αντιλήψεις που αρνούνται τη δυνατότητα μεταρρυθμίσεων, αντιλήψεις διάχυτες στην πρακτική π.χ. του ΚΚΕ.  Αυτή η διαπίστωση είναι συνεπής προς τη θέση του ίδιου του Μαρξ που θεωρούσε ότι ακόμη και μια συμμαχία εργαζομένων και ανέργων θα επέφερε μια τροποποίηση του γενικού νόμου της κεφαλαιακής συσσώρευσης. Είναι άλλο βέβαια το ζήτημα πώς συνδέεται ο αγώνας για μεταρρυθμίσεις με μια στρατηγική υπέρβασης του καπιταλισμού.

Επιφύλαξη μου δημιουργεί η γενικευμένη απόρριψη της θεωρίας του μονοπωλιακού καπιταλισμού. Ασφαλώς είναι σωστό ότι το μονοπώλιο έχει τη          μήτρα του στον ελεύθερο ανταγωνισμό, κι επομένως ο μονοπωλιακός καπιταλισμός δεν καταργεί ούτε αναιρεί τις θεμελιώδεις ιδιότητες του καπιταλισμού. Ωστόσο η  συγκέντρωση και η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου και ιδίως του τραπεζικού, ακόμη και αν δεν οδηγεί σε μονοπωλιακές καταστάσεις, με βάση τον  τυπικό ορισμό των τελευταίων, οδηγεί σε δομικές αλλαγές στη λειτουργία του καπιταλισμού και του ανταγωνισμού, που πρέπει να επισημανθούν και να μελετηθούν και όχι μόνο από στενά οικονομική άποψη. Στην ουσία ο γιγαντισμός των συγκεντρώσεων του κεφαλαίου, ιδίως σε σύνδεση με την ιδιωτικοποίηση της έρευνας, οδηγεί στην εμφάνιση δικτατοριών μέσα στις δημοκρατίες, γεγονός το οποίο θέτει προς διερεύνηση ζητήματα τόσο οικονομίας όσο και πολιτικής.

Ανεξάρτητα όμως από επιμέρους παρατηρήσεις ή ενστάσεις, το εγχείρημα το οποίο αναλαμβάνουν οι συγγραφείς του υπό συζήτηση Βιβλίου, είναι ασφαλώς τολμηρό, φιλόδοξο, δύσκολο και δεν είναι απαλλαγμένο από παγίδες.  Ωστόσο, κατά τη γνώμη μου, είναι ένα εγχείρημα γόνιμο, που σαφώς υπερτερεί έναντι όλων των άλλων προσεγγίσεων.

Ο κίνδυνος που εμπεριέχεται στην προσπάθεια αυτή, είναι να παγιδευτεί, ανεξάρτητα από την πρόθεση των συγγραφέων, σε μια συζήτηση στο εσωτερικό του Μαρξιστικού έργου, μια ακαδημαϊκή συζήτηση μεταξύ ειδικών, επί της μεθόδου αυτής καθαυτής, και όχι ως μια συζήτηση επί των απαντήσεων που η μέθοδος καλείτε να δώσει στα σύγχρονα προβλήματα των κοινωνικών αγώνων.

Για την αποφυγή του κινδύνου αυτού, η θεωρητική προσπάθεια που μας προτείνουν οι συγγραφείς του παρόντος έργου πρέπει να συνδεθεί εξαρχής οργανικά με τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ανάπτυξη της υπαρκτής ταξικής πάλης και της Αριστεράς στην εποχή μας.