Οι καθημερινές μαζικές διαδηλώσεις των εργατριών της ΠΑΛΚΟ, με αφορμή τη διακοπή τους λειτουργίας της επιχείρησης αυτής και της μετεγκατάστασής της στη Βουλγαρία, συνέβαλλαν ώστε να γίνει γνωστό ένα γενικότερο πρόβλημα. Το κλείσιμο, δηλαδή, μιας σειράς επιχειρήσεων. Ακολούθησαν τα καταστήματα Υβόννη stores, ο όμιλος Αυγερινοπούλου, η βιομηχανία Ιππόκαμπος, τα μεταλλεία TVX στη Χαλκιδική και άλλες λιγότερο γνωστές επιχειρήσεις. Οι περιπτώσεις αυτές δεν ήταν οι πρώτες ούτε είναι οι μόνες. Το μέγεθος όμως και η χρονική σύμπτωση των συγκεκριμένων επεισοδίων έφερε στο προσκήνιο προβλήματα και ερωτήματα, που χρήζουν μιας γενικότερης συζήτησης.

Η ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ

 Σε απάντηση των ερωτημάτων αυτών ο πρόεδρος του Συνδέσμου Ελληνικών Βιομηχανιών, επικαλέσθηκε τη βιολογική θεωρία. Όπως, δηλαδή, οι βιολογικοί οργανισμοί, έτσι και οι επιχειρήσεις, «γεννούνται, αναπτύσσονται, πεθαίνουν». Δεν υπάρχουν, λοιπόν, ούτε ευθύνες ούτε αιτίες, ούτε θύματα, ούτε θύτες, αλλά ένα βιολογικό γεγονός, όπως ο φυσικός θάνατος του ανθρώπου από βαθιά γηρατειά.

Την απολογητική αυτή άποψη υιοθέτησε και η κυβέρνηση αν και ορισμένα στελέχη της προέβαλλαν και θεωρίες «συνωμοσίας των βιομηχάνων» για να πλήξουν υποτίθεται τη κυβέρνηση.

 Η αίσθηση που υπάρχει είναι ότι μια επιχείρηση κλείνει αν δεν πραγματοποιεί κέρδη. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που μια επιχείρηση μπορεί να οδηγηθεί στο κλείσιμο ακόμη κι αν είναι κερδοφόρα εφόσον οι μέτοχοι θέλουν να μεταφέρουν το κεφάλαιό τους σε ακόμη πιο κερδοφόρες δραστηριότητες. Μια επιχείρηση μπορεί να οδηγηθεί στο κλείσιμο ακόμη και για μια σειρά από ειδικούς λόγους όπως είναι προβλήματα διαδοχής ή διαφωνίες μεταξύ των βασικών μετόχων.

 Ακόμη και οι περιπτώσεις αυτές όμως, επιβεβαιώνουν ότι το κλείσιμο μιας επιχείρησης δεν είναι μέρος κάποιου βιολογικού της κύκλου, αλλά είναι μέρος, αναπόσπαστο μάλιστα, ενός τρόπου παραγωγής που κίνητρο και σκοπό της ύπαρξης των έχει τη μεγιστοποίηση του κέρδους. Ακριβώς γι’αυτό η απαξίωση και η καταστροφή μέρους των επενδυμένου κεφαλαίου αποτελεί το αναπόφευκτο μέσο για την υπέρβαση των κρίσεων και τη λειτουργία του καπιταλιστικού ανταγωνισμού.

 Το κλείσιμο των επιχειρήσεων συνεπώς δεν είναι μια κοινωνικά ουδέτερη βιολογική διαδικασία, αλλά τόσο ως προς τις αιτίες του όσο και ως προς τις συνέπειες του αποτελεί μια πράξη ενός έργου κερδοσκοπικού από την αρχή ως το τέλος του. Και δεν είναι λίγες οι φορές που επιχειρηματίες κέρδισαν περισσότερα από το κλείσιμο μιας επιχείρησης απ’ ότι με την λειτουργία της. Δεν υπήρξε όμως περίπτωση που από το κλείσιμο μιας επιχείρησης να μην έχασαν οι εργαζόμενοι σ’ αυτήν και να μην επιβαρύνθηκε το κοινωνικό σύνολο με ευρύτερες συνέπειες. Ακριβώς γι’ αυτό έχουν σημασία και οι συγκεκριμένες διαδικασίες που οδηγούν επιχειρήσεις στο κλείσιμο και τα συγκεκριμένα δεδομένα της κάθε περίπτωσης ξεχωριστά.

ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΩΝ;

 Ποια είναι, λοιπόν, η έκταση και οι προοπτικές των συγκεκριμένων επεισοδίων που ζούμε σήμερα; Είναι μεμονωμένες περιπτώσεις, είναι παροδικό το φαινόμενο ή βρισκόμαστε εν όψει μιας νέας γενιάς προβληματικών όπως έγινε στις αρχές της δεκαετίας του ’80;

 Υπάρχουν τρεις, τουλάχιστον, λόγοι που συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι το φαινόμενο αυτό δεν είναι παροδικό.

 Ο πρώτος είναι η ένταξη στην ΟΝΕ. Το γεγονός αυτό αλλάζει τα όρια ως προς το λεγόμενο «άριστο μέγεθος» των επιχειρήσεων, αλλά και τους όρους επιβίωσης των επιχειρήσεων γενικότερα. Δεν είναι αυθαίρετη, λοιπόν, η υπόθεση ότι η βιωσιμότητα αρκετών επιχειρήσεων ή και κλάδων θα δοκιμαστεί κατά τα επόμενα χρόνια. Σ’ αυτό το συμπέρασμα συνηγορεί τόσο μια μελέτη του πρώην διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος κ. Δ. Χαλκιά – από τις λίγες που έχουν γίνει – όσο και σχετικές μελέτες του Ινστιτούτου Εργασίας της ΓΣΕΕ, και αυτή τη τάση επιβεβαιώνουν οι ίδιες οι εξελίξεις.

 Ο δεύτερος λόγος αναφέρεται στον χαρακτήρα της επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα. Ειδικά οι συνθήκες που διαμορφώθηκαν κατά την περασμένη δεκαετία χαρακτηρίσθηκαν από μια παράλογη ευφορία που τροφοδοτήθηκε τόσο από τη χρηματιστηριακή άνοδο όσο και από τη χαλάρωση, των όποιων κανονιστικών πλαισίων και ελέγχων. Στις συνθήκες αυτές δημιουργήθηκαν επιχειρήσεις ή ελήφθησαν επιχειρηματικές αποφάσεις που στηρίχθηκαν στην κομματική εύνοια, ή στη χρηματιστηριακή άνθιση. «Φούσκες», δηλαδή, δεν υπήρξαν μόνο στο χρηματιστήριο, αλλά και στην πραγματική οικονομία. Δεν είναι καθόλου βέβαιο πόσες επιχειρήσεις αυτού του τύπου και για πόσο διάστημα θα επιβιώσουν.

 Ο τρίτος λόγος αναφέρεται στις αναδιαρθρώσεις που συντελούνται διεθνώς υπό τον έλεγχο των πολυεθνικών. Η παγκοσμιοποίηση, και η διεύρυνση της Ε.Ε. προς την Ανατολική Ευρώπη, συνεπάγονται μια ανακατανομή των αγορών, αύξηση του ρόλου των διεθνών επιχειρήσεων, και ένα επανασχεδιασμό της στρατηγικής τους. Στο πλαίσιο αυτό η μετεγκατάσταση δραστηριοτήτων εντάσεως εργασίας όπως η ΠΑΛΚΟ, είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Ενδέχεται να απειληθούν και άλλοι τομείς, για λόγους που θα έχουν να κάνουν με την στρατηγική των πολυεθνικών ακόμη και, ανεξάρτητα από τις ασκούμενες στη χώρα μας πολιτικές.

 Και οι τρεις αυτοί λόγοι μας επιτρέπουν να εκτιμήσουμε ότι πράγματι βρισκόμαστε αντιμέτωποι μ’ένα φαινόμενο όχι μεμονωμένο ή παροδικό αλλά με συνέχεια, έκταση και βάθος.

 Υπάρχουν ωστόσο και διαφορές ως προς το προηγούμενο κύμα «προβληματικών επιχειρήσεων» που γνωρίσαμε.

 Πρώτον, η κύρια μορφή με την οποία εκδηλώθηκε η προβληματικότητα κατά την προηγούμενη φάση ήταν η υπερχρέωση. Όπως εκτιμά ο πρόεδρος της ALPHA BANK κ. Ι. Κωστόπουλος, και στη παρούσα φάση «θα δούμε αρκετές επιχειρήσεις να λυγίζουν υπό το βάρος των δανείων τους» (Ελευθεροτυπία 26/04/03). Ωστόσο, η υπερχρέωση, δεν αποτελεί το μοναδικό σύμπτωμα. Και επιχειρήσεις, δηλαδή, που δεν αντιμετωπίζουν πρόβλημα υπερχρέωσης μπορεί για άλλους λόγους να αντιμετωπίσουν πρόβλημα επιβίωσης.

 Δεύτερο, στη προηγούμενη φάση το φαινόμενο των προβληματικών επιχειρήσεων εκδηλώθηκε μ’ένα σωρευτικό τρόπο. Αυτό έγινε διότι η υπερχρέωσή τους απειλούσε το τραπεζικό σύστημα με κατάρρευση. Γι’αυτό οι προβληματικές (και τα χρέη τους) αναλήφθηκαν από το κράτος για να διασωθεί το τραπεζικό σύστημα. Στην παρούσα φάση το πιθανότερο είναι το φαινόμενο αυτό να πάρει μια πιο διάχυτη, διάσπαρτη και διαρκέστερη μορφή.

 Τρίτο λόγω της συμμετοχής στην ΟΝΕ και της ανάπτυξης της κεφαλαιαγοράς, το κλείσιμο, σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να δώσει τη θέση του σε εξαγορές ή συγχωνεύσεις.

 Στο σημείο αυτό όμως πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι όπως δείχνουν και σχετικές έρευνες οι εξαγορές, σε λίγες μόνο περιπτώσεις οδηγούν στην ανάπτυξη και τη διεύρυνση της απασχόλησης. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι εξαγορές συνοδεύονται από στρατηγικές συρρίκνωσης της απασχόλησης, ενώ ορισμένες φορές οδηγούν και στο κλείσιμο των επιχειρήσεων που εξαγοράζονται. Οι εξαγορές και οι συγχωνεύσεις συνεπώς, αμβλύνουν τις πολιτικές πιέσεις προς τις κυβερνήσεις, περιορίζουν και το κοινωνικό κόστος, δεν παύουν όμως να έχουν αρνητικές συνέπειες στην απασχόληση.

 ΜΕ ΠΟΙΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ;

  Το πρόβλημα, λοιπόν, είναι μπροστά μας και όχι πίσω μας. Και με διάφορα επεισόδια του θα μας υπενθυμίζει τις δραματικές του διαστάσεις και συνέπειες. Χρειάζεται συνεπώς μια συζήτηση για τις πολιτικές. Η βιολογική ερμηνεία για το κλείσιμο των επιχειρήσεων σκοπό έχει να θεμελιώσει τη νεοφιλελεύθερη αντίληψη της «μη παρέμβασης». Όμως και η κυβέρνηση και ο ΣΕΒ που υιοθετούν την ερμηνεία αυτή, σύμφωνα με δημοσιεύματα του τύπου, αναζητούν εναγωνίως από κοινού μια λύση τουλάχιστον στην περίπτωση της TVX. Το παράδειγμα αυτό αφενός δείχνει την ανεδαφικότητα της «μη παρέμβασης» ιδίως όταν το κοινωνικό κόστος είναι μεγάλο και η πολιτική πίεση ισχυρή, αφετέρου δε, δείχνει την απουσία πολιτικών και μηχανισμών παρέμβασης σ’ένα πρόβλημα που όπως εξηγήσαμε θα οξυνθεί. Μια συζήτηση λοιπόν για τις πολιτικές είναι αναγκαία και στη κοινωνία και στο χώρο της Αριστεράς, με αφετηρία το υπαρκτό πρόβλημα, αλλά και την αρνητική εμπειρία από τη διαχείριση της προηγούμενης γενιάς των προβληματικών. Ορθά όλες οι δυνάμεις της Αριστεράς προτάσσουν την προστασία των απολυόμενων από την εξαθλίωση. Η καλλίτερη προστασία όμως των εργαζομένων είναι η αποτροπή της απόλυσής τους με μέσα που θα εγγυώνται την βιωσιμότητα της απασχόλησης. Αυτό επιβάλλει και μια πολιτική για τους κλάδους, για τις επιχειρήσεις και το ρόλο των εργαζομένων σ’ αυτές. Τέλος, καμιά πολιτική «διάσωσης» των προβληματικών επιχειρήσεων, όπως έδειξε και η εμπειρία της δεκαετίας του ’80, δεν μπορεί να έχει τύχη αν δεν υποστηρίζεται από μια πολιτική που να οδηγεί σ’ ένα νέο πρότυπο ανάπτυξης και αναδιανομής που να κατακτά νέους χώρους παραγωγικής εξειδίκευσης, νέους τομείς σταθερής και βιώσιμης απασχόλησης. Το καθένα από τα επίπεδα αυτά έχει τη δική του ξεχωριστή σημασία, αλλά όπως δείχνει η στάση τόσο της κυβέρνησης όσο και της αξιωματικής αντιπολίτευσης θα χρειαστεί να υπάρξουν ισχυρές κοινωνικές πιέσεις έστω και για να αναγνωρισθεί η ανάγκη να υπάρξουν συγκεκριμένα μέτρα και πολιτικές.