Ο ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ

ΟΙ ΝΕΟΙ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣΤο 1999 – για πολλούς – παραπέμπει στο λεγόμενο «έγκλημα του Χρηματιστηρίου».

Όμως, το 1999, συνιστά ένα ορόσημο με ευρύτερη σημασία. Όσα συντελέστηκαν το έτος αυτό, αλλά και όσα προηγήθηκαν ή επακολούθησαν κατέδειξαν την ορμητική είσοδο στο οικονομικό προσκήνιο δύο νέων πρωταγωνιστών: του Χρηματιστήριου και των Τραπεζών.

Τα Χρηματιστήρια, βεβαίως, διεθνώς, έχουν ζωή αιώνων. Ακόμη και το ελληνικό Χρηματιστήριο έκανε την εμφάνισή του ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα. Όμως, μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του ’90 ο ρόλος του ήταν περιθωριακός. Τα χρόνια που ακολούθησαν, με αποκορύφωμα το 1999 το ελληνικό Χρηματιστήριο έκανε τη θορυβώδη εισβολή του και αναδείχθηκε σε σημαντικό μοχλό των οικονομικών, και όχι μόνο, εξελίξεων, αρχικά ως νέος θεός της ελπίδας και στη συνέχεια ως η δαιμονοποιημένη αιτία όλων των δεινών.

Η κυβέρνηση, η αξιωματική αντιπολίτευση, τα μέσα ενημέρωσης, οικονομικοί παράγοντες, δημιούργησαν ένα πρωτοφανές εμπόριο ελπίδων και καθαγιασμού της κερδοσκοπίας, που ώθησε εκατοντάδες χιλιάδες νοικοκυριά να δοκιμάσουν την τύχη τους στο ταμπλό της Σοφοκλέους. Ακόμη και ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος έδωσε τις ευλογίες του στο ναό της κερδοσκοπίας. Πολιτικοί παράγοντες που στη συνέχεια έγιναν κατήγοροι για το “έγκλημα του χρηματιστηρίου”, τότε πρωτοστατούσαν στην εκλαΐκευση της ιδέας για έναν επερχόμενο “λαϊκό καπιταλισμό” και από τα έδρανα της αντιπολίτευσης ασκούσαν κριτική στην κυβέρνηση ότι ο χρηματιστηριακός δείκτης δεν ανέβαινε αρκετά γρήγορα!

Όπως συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, τον ενθουσιασμό διαδέχθηκε η απογοήτευση, τη μανία των αγορών ακολούθησε ο πανικός των πωλήσεων. Καθοδηγημένη κι’ αυτή η υποτιμητική κερδοσκοπία επέτρεψε στα ξένα κεφάλαια να “σαρώσουν” τις μετοχές και να αποκτήσουν ισχυρή παρουσία σε όλες τις μεγάλες επιχειρήσεις. 

Πέραν, όμως, αυτής της άμεσης κοινωνικοποίησής του, το χρηματιστήριο αποκτά εξ αντικειμένου ένα νέο αυξημένο οικονομικό και κοινωνικό ρόλο. Σ’ αυτό επενδύονται αποθεματικά των ασφαλιστικών ταμείων, αλλά και μέρος της κοινωνικής αποταμίευσης μέσω αμοιβαίων κεφαλαίων. Μέσω αυτού πραγματοποιούνται οι ιδιωτικοποιήσεις, αλλάζει χέρια ο έλεγχος επιχειρήσεων, ανακατανέμεται ένα μέρος της υπεραξίας, αλλά και των εισοδημάτων. Οι αλλαγές, συνεπώς, αυτές υπερβαίνουν το ’99 και αποκτούν ένα διαρκέστερο χαρακτήρα.

Οι τράπεζες, αντίστοιχα, έπαιζαν πάντοτε ρόλο σημαντικό. Μόνο που αυτός περιοριζόταν, εν πολλοίς, στον κόσμο των επιχειρήσεων και στο πιο εύπορο στρώμα  της κοινωνίας. Κατά τη δεκαετία του  ’90 αρχίζει να αναδύεται ο νέος επιβλητικός, από οικονομική, κοινωνική, αλλά και πολιτική άποψη ρόλος των τραπεζών.

Οι τράπεζες έχουν πλέον αναδειχθεί σ’ ένα θεσμό αντίστοιχο και παράλληλο του κράτους, και, συχνά, ως ένα συλλογικό μονοπώλιο, λόγω της οικονομικής δύναμης, αλλά και του ρόλου που επιτελούν λειτουργούν ως κράτος εν κράτει. Ο διαμεσολαβητικός ρόλος των τραπεζών ανάμεσα στην κοινωνία και την οικονομία, αποκτά καθολικές διαστάσεις, αφού όχι μόνο οι επιχειρηματικές αλλά οι καθημερινές οικονομικές δραστηριότητες και συναλλαγές των νοικοκυριών διαμεσολαβούνται από τις τράπεζες.

Σ’ αυτό συμβάλει και το γεγονός ότι, με κάποια καθυστέρηση αλλά με ορμητική ταχύτητα, η ελληνική κοινωνία από μια κοινωνία αποταμίευσης μετασχηματίζεται σε μια κοινωνία κατανάλωσης. Η κατανάλωση, δηλαδή, αλλά και η απόκτηση περιουσιακών στοιχείων δεν έπονται αλλά προηγούνται της απόκτησης των αναγκαίων εισοδημάτων. Ο μετασχηματισμός αυτός, γίνεται με κύριο μοχλό τις τράπεζες, και με την παρότρυνση της ασκούμενης νεοφιλελεύθερης πολιτικής. Οι συνέπειες αυτού του μετασχηματισμού, που δεν έχουν ακόμη πλήρως συνειδητοποιηθεί, δεν είναι μόνο οικονομικές αλλά και κοινωνικές και πολιτισμικές.

Οι όροι λειτουργίας της οικονομίας και της κοινωνίας αλλάζουν δραματικά. Η συγκέντρωση του κεφαλαίου επιταχύνεται. Ο έλεγχος της οικονομίας συγκεντρωποιείται. Νέοι μηχανισμοί αναδιανομής του κοινωνικού πλεονάσματος αλλά και των εισοδημάτων τίθενται σε κίνηση. Οι ανισότητες ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις, αλλά και στο εσωτερικό τους, μεγεθύνονται. Νεόπλουτα αλλά και νεόπτωχα στρώματα διαμορφώνουν μια νέα κοινωνική γεωγραφία.

Πέραν των αντικειμενικών παραγόντων που ωθούν στις εξελίξεις αυτές, η νεοφιλελεύθερη πολιτική τους ανοίγει το δρόμο, όπως ενθαρρύνει και τους πολίτες να δανείζονται, αφού έτσι τροφοδοτείται η κατανάλωση και η οικονομική δραστηριότητα, προωθείται μια επισφαλής “ανάπτυξη μέσω δανεισμού”, που, στη συνέχεια, αυτή η “ισχυρή ανάπτυξη” χρησιμοποιείται ως επιχείρημα πολιτικό και προβάλλεται ως επίτευγμα της πολιτικής, δείγμα προόδου, ακόμη και ευημερίας. Μόνο που αυτό που στ’ αλήθεια διαμορφώνεται είναι μια “κοινωνία της ορθοπεταλιάς”, όπως εύστοχα έχει αποκληθεί. Οι άνθρωποι τρέχουν πίσω από τις “δόσεις” με τις οποίες στην καλύτερη περίπτωση απόκτησαν αγαθά τα οποία δεν είναι σε θέση να απολαύσουν. Ενώ κανείς δε μπορεί να προβλέψει πώς, αυτό  το οικοδόμημα, θα συμπεριφερθεί στην περίπτωση μιας σοβαρής κρίσης, που όσο αργεί τόσο πιο αναπόφευκτη γίνεται.

Στο έδαφος αυτών των εξελίξεων, καλλιεργήθηκε σε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού, αρχικά, η αυταπάτη ότι οι ανάγκες του μπορούν να εκπληρωθούν γρήγορα και εύκολα με το χρηματιστήριο. Μετά, η νέα αυταπάτη ήλθε για να πει ότι όλα  – από τη χρηματοδότηση των διακοπών μέχρι την απόκτηση νέου αυτοκινήτου ή νέας κατοικίας – μπορούν να επιτευχθούν μέσω δανεισμού. Τις συνέπειες της πρώτης αυταπάτης τις ζήσαμε και για ορισμένους ήταν οδυνηρές. Τώρα μένει να δούμε τις συνέπειες της δεύτερης αυταπάτης.

Σ’ αυτό το νέο τοπίο που διαμορφώνεται, οι προσδοκίες συνυπάρχουν με τις διαψεύσεις τους. Η ευφορία εναλλάσσεται με την απογοήτευση. Και η διάχυτη ανασφάλεια αποδείχνεται το πιο σταθερό, γενικευμένο και διαρκές χαρακτηριστικό αυτής της νέας κοινωνικής πραγματικότητας.

Αυτή βεβαίως η διάχυτη ανασφάλεια δεν οφείλεται μόνο στις εξελίξεις γύρω από τα χρηματιστήρια και τις τράπεζες. Οι εξελίξεις αυτές, μαζί με την απορύθμιση των εργασιακών σχέσεων, τη διαμόρφωση ενός επισφαλούς και άναρχου εργασιακού περιβάλλοντος, την ιδιωτικοποίηση δημοσίων αγαθών και την απελευθέρωση των αγορών ουσιαστικά από κάθε κοινωνικό ή δημόσιο έλεγχο, συνθέτουν, από κοινού, ένα νεοφιλελεύθερο  μετασχηματισμό, που βρίσκεται σε εξέλιξη, του ίδιου του καπιταλισμού και των κοινωνιών, τόσο διεθνώς όσο και στη χώρα μας. Ο νέος ρόλος των Χρηματιστηρίων και των τραπεζών είναι ταυτόχρονα και συνέπεια, αλλά και μοχλός προώθησης αυτού του μετασχηματισμού. Ακριβώς γι’ αυτό η παρακολούθηση των εξελίξεων σ’ αυτούς τους τομείς έχει ιδιαίτερη σημασία.

Στο βιβλίο του αυτό, ο Χρ. Γιαννίμπας, παραθέτει πλήθος από στοιχεία, εμπειρίες, αλλά και σκέψεις, που αφ’ ενός φωτίζουν την είσοδο της ελληνικής κοινωνίας σ’ αυτή τη νέα της φάση, αφ’ ετέρου συνθέτουν  μια ορισμένη άποψη και αντίδραση στους συντελούμενους μετασχηματισμούς. Άλλοτε με σαρκασμό, άλλοτε με χιούμορ και άλλοτε με αγανάκτηση περιγράφει οικονομικές καταστάσεις και συμπεριφορές στις οποίες η νομιμότητα  συγχέεται με την παρανομία, η απάτη εκθιάζεται ως εξυπνάδα ή αποτελεσματικότητα, η αποδεκτή οικονομική πρακτική συναντάται με το οικονομικό έγκλημα σ’ ένα γήπεδο στο οποίο οι “γραμμές” και τα “όρια” είναι θαμπά και δυσδιάκριτα. Τέλος, εντοπίζει υπεύθυνους και αποδίδει ευθύνες, προς πάσα κατεύθυνση, με αιχμή το συναινετικό δικομματικό πολιτικό πλαίσιο, που λειτουργεί ταυτόχρονα ως ένα θερμοκήπιο που και παράγει αλλά και συγκαλύπτει απάτες  και εγκλήματα διαρκείας και όχι της μιας ή της άλλης κομματικής ή οικονομικής στιγμής. Ένα πλαίσιο στο οποίο ουσιαστικά νομοθετούν οι οικονομικά ισχυροί, φυσικά προς όφελός τους, με αποτέλεσμα, τον περαιτέρω γιγαντισμό τους.

Ο Χρ. Γιαννίμπας, επέλεξε να εκθέσει τις σκέψεις του μ’ ένα τρόπο απλό, γλαφυρό και άμεσο. Ωστόσο πολλά από τα θέματα που θίγει έχουν ανάγκη μιας πληρέστερης ανάλυσης και τεκμηρίωσης, ώστε να γίνει σαφέστερη η διάκριση ανάμεσα στην υποκειμενική συμπεριφορά από την αντικειμενική λειτουργία του συστήματος, ανάμεσα στην ανάγκη διορθωτικών παρεμβάσεων από την ανάγκη ριζικότερων αλλαγών.

ο έργο του Χρ.Γιαννίμπα, σε κάθε περίπτωση, βοηθά στην κατανόηση του κλίματος και των συνθηκών που μας περιβάλλουν, σ’ αυτή τη φάση του νεοφιλελεύθερου μετασχηματισμού. Βοηθά στη συνειδητοποίηση της ανάγκης για αλλαγές και νέα ρυθμιστικά πλαίσια και επισημαίνει πεδία τέτοιων παρεμβάσεων.

Κυρίως όμως, συνιστά ένα ηχηρό σήμα κινδύνου και μια προειδοποίηση. Τα όσα έγιναν το 1999 και τα όσα επακολούθησαν, θα επαναληφθούν με τη μία ή την άλλη μορφή, αν το οικονομικό και το πολιτικό σύστημα συνεχίσει να λειτουργεί με τις ίδιες συντεταγμένες. Αν οι γιγάντιες δυνάμεις του καπιταλισμού και της κερδοσκοπίας, που ο νεοφιλελευθερισμός καθιστά ακόμη πιο ασύδοτες, δεν ελεγχθούν, τότε η κοινωνία θα βρίσκεται διαρκώς υπό τον ολοένα και πιο ασφυκτικό έλεγχο αυτών των δυνάμεων.